Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III FƏS ĠL
72
Ġqtisadi və siyasi vəziyyət. Sovet respublikalarında vətəndaĢ müharibəsi əsasən 1922-ci ilin payızında baĢa çatdı. Dinc quruculuq mürəkkəb beynəlxalq vəziyyətdə, sovet ölkəsinin iqtisadi mühasirəyə alın masını təĢkil edən Qərb imperialist qüvvələrinin müqaviməti Ģəraitində baĢlandı. Sovet Azərbaycanında dinc quruculuğa keçid müharibə, xarici müdaxilə və vətəndaĢ müharibəsi nəticəsində yaranmıĢ ən ağır təsərrüfat dağıntısı Ģəraitində baĢ verirdi. Ġqtisadi təcridolun ma, Ermənistanla sərhəddə tez-tez baĢ verən hərbi münaqiĢələr, Qarabağda daĢnakların təxribatları, daxili çəkiĢ mələr respublikanı var-yo xdan çıxarırdı. Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra "daĢnak hökuməti" Ġrana qaçaraq Təbrizdə yerləĢdi. 1922-ci il oktyabrın 22-də RSFSR höku məti nota ilə Ġrana müraciət edərə k, onu öz ə razisindən çıxarmasını tələb etdi. Maraqlısı budur ki, o höku mətin üzvü, notada adı çəkilən Xondakaryan sonralar mühacirətdə olan Kerenskin in müavini olmuĢdu. 1921 -1922-ci illərdə RSFSR və Ermənistan SSR-in Ġranda olan səfirləri öz notalarında Ġran höku mətinin nəzərinə çatdırırdılar ki, Ġranda "daĢnaksutyun" toĢkilatının olması qonĢuluq əlaqələrin in yaradılması və inkiĢafı üçün təhlükədir. "DaĢnaksutyun" Rusiyadan qaçmıĢ əksinqilabçıları və ağqvardiyaçıları pulla ələ alıb öz ətrafında cəmləĢdirərək sovet respublikalarına basqınlar təĢkil edirdi. Onların 1922-ci ilin aprelində Ġran ın xarici iĢlər naziri Hakim əl-Mülkə göndərdikləri notada deyilirdi: "Təbrizdə daĢnaklar əvvəllərdə olduğu kimi, qayduk dəstəsini təĢkil et mə k və silahlandırmaqla məĢğuldurlar, hə m də onlar eyni zamanda, Mujdubər anbarından silahları Zəngəzura daĢıyır, orada üsyan qaldıracaqlarına ü mid ed irlər" 1 . Notada eyni za manda qeyd olunurdu ki, RəĢtdə daĢnak ko mitəsinin sədri dr Terteryan sovet respublikalarına garĢı ən cinayətkar fəaliyyət göstərir. "DaĢnaksutyunun" Ģərq bürosunun sədri Ruben paĢa öz mau zerçiləri ilə birlikdə Ġranın mü xtəlif Ģəhərlərin i sərbəst surətdə gəzir və hər yerdə sovetlər əleyhinə qruplar yaradırdı 2 .
basqınlar təĢkil o lunan meydana çevrilmiĢdi. Dairənin ərazisində Azərbaycan SSR-ə qarĢı silah lı basqınçıla rın və qarətçilə rin mə rkə zləri var idi. RSFSR -in Ġranda olan səlahiyyətli nümayəndəsinin 1922-ci il avqustun 9-da Ġranın xarici iĢlər naziri Qavam-əs-Səltənəyə göndərdiyi notada qeyd olunurdu ki, Astara və 73
baĢqa rayonlarda quldur ġahverən bəyin 150 nəfərlik dəstəsi, əksinqilabçılar Əh məd Rəsulov və Xalıq bəyin hər b irində 50-dən 150-yə qədər adam olan quldur
dəstələri fəaliyyət göstərirlər. Onlar müntəzəm olaraq sovet Azərbaycanının ərazisinə silahlı basqınlar edir, sərhədyanı kəndləri qarət edir, sərhədçiləri və kəndliləri qətlə yetirirlər. Azərbaycanın iqtisadi həyatının bütün sahələri - sənayesi, kənd təsərrüfatı və nəqliyyatı dərin böhran iç ində idi. 1921-c i ildə respublikanın sənaye istehsalı 1913-cü ilin istehsal səviyyəsinin 43 faizini təĢkil edird i 3 . Bakı neft sənayesi xüsusilə ağır vəziyyətdə idi. Neft istehsalı üç dəfə azalmıĢdı, 1913- cü ildə istehsal edilmiĢ 7,3 milyon tondan 1920/21-ci təsərrüfat ilində 2,4 milyon tona enmiĢdi ki, bu da müharibədən əvvəlki səviyyənin 33,4 faizini təĢkil edirdi 4 . Yeni neft quyularının qazılması demək olar ki, tamamilə dayanmıĢdı. 1920/21-ci ildə qazılan quyuların sayı 1913-cü ildə qazılmıĢ quyuların cəmisi 2 faizin i təĢkil edirdi 5
6 . 40 neft emalı zavodundan yalnız 18-i fəaliyyətdə idi, onlar da lazımi avadanlıq və xa mma l çatıĢ mazlığı ü zündən fasilə ilə iĢ ləyird i 7 . Neft emalı 3,5 dəfəyə qədər azalmıĢdı. Bakıda H. Z. Tağ ıyevin toxuculuq fabrikində (ona Len inin adı
verilmiĢdi) 1921-ci ildə dəzgahla rın yaln ız üçdə biri iĢləyird i. Gədəbəy misəritmə zavodu, Tovuz və KeĢlə sement zavodları, kərp ic zavodlarının 98 faizi dayanmıĢdı. ġəkidə olan 69 baramaaçan fabrikdən yalnız üçü, 1914-cü ildən Ordubadda fəaliyyət göstərən on iki baramaaçan fabrikdən yeddisi, Azərbaycan qəzalarında olan pambıqtəmizləmə zavodlarının yalnız ikisi iĢləyirdi. Azərbaycanın balıq sənayesi tam tənəzzülə uğramıĢdı. 1920-ci ildə balıq ovu 1913-cü ilə nisbətən on yeddi dəfə azalmıĢdı. Naxçıvan qəzasında duz istehsalı 1913-cü il səviyyəsinin 52 faizini təĢ kil edirdi 8 . Azərbaycan dəmir yolu çox zərər çəkmiĢdi, parovoz və vaqonlar çatıĢmırdı. 1920-ci ilin sonuna yaxın 54 paravozun əsaslı təmirə ehtiyacı var idi. Bakıda əsas dəmir yol emalatxanalarının yalnız iy irmi faizi əvvəlki istehsal gücü ilə iĢləy irdi. ZəhmətkeĢ xalq, əsasən Ģəhərlərdə fəhlələr ço x ağır maddi ehtiyac içərisində yaĢayırdı, paltar, ayaqqabı, ərzaq çatıĢmırd ı. Bakıda əhalini təmin etmək üçün kartoçka sistemi tətbiq olunmuĢdu 9 . Çörəklə təchizatın çətinləĢməsi bütün neft sənayesinin iĢi üçün təhlükə doğururdu. Fəhlələrin mənzillə təminatı da olduqca pis idi. Müəssisələrdə əmək intiza mı pozulmuĢdu. Çətinliklərlə üzləĢən fəhlələr tez- tez iĢə çıxmamaq məcburiyyətində qalırdılar, onların arasında tətil etmək meyli artırdı. Əmək məhsuldarlığı 1921 -ci ildə 1913-cü ilə nisbətən buruq qazma iĢində 6,5, neft istehsalında 1,2 dəfə a za lmıĢdı 10 . Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|