175
Q.M.Musabəyovun, R.Ə.A xundovun iĢtirakı ilə Qarabağ haqqında məsələni
mü zakirə edərək qərara aldı: "Azərbaycan MĠK-ə (Rəyasət Heyətinin adından)
Dağlıq Qarabağın mu xtariyyəti barədə dekret verib mərkəzi Xankəndi olmaqla
Ġcraiyyə Ko mitəsinin baĢçılıq etdiyi Qarabağ mu xtar vilayəti yaradılsın".
Ġcraiyyə Ko mitəsi təĢkil edilənə qədər Qarabağı idarə etmək üçün beĢ nəfərdən
ibarət Ġnqilab Ko mitəsi və yenə beĢ nəfərdən ibarət vilayət partiya komitəsi
yaratmaq təklif o lunurdu. Ġnqilab ko mitəsı iki ay ərzində sovetlər qurultayı
çağırmalı id i.
Ə.H.Qarayev (sədr), A.N.Karakozov, Ç.Ġ.Ġld ırım, D.X.Bünyadzadə və
Sviridovdan ibarət xüsusi komissiyaya tapĢırıld ı ki, Dağ lıq Qarabağ
mu xtariyyətin in sərhədlərini, Kürdüstanın vəziyyətini və Hü zən Qarabağın
inzibati hüdudlarını müəyyənləĢdirib öz rəy ini öz (
D
)P
MK-n ın Rəyasət Heyətinə
təqdim etsin
190
. 1923-cü il iyulun 4-də A zərbaycan MĠK-in Rəyasət Heyəti də
eyni məzmunda qərar qəbul etdi
191
.
1923-cü il iyu lun 7-də ġuĢa, CavanĢir qəzaları, Qaryagin partiya
ko mitələri katiblərinin və icraiyyə komitələri sədrlərin in iĢtirakı ilə ko missiyanın
iclasında Qarabağın düzən h issəsində hakimiyyət orqanların ın quruluĢu haqqında
və Kürdüstan barədə Ə.H.Qarayevin məruzəsi dinlən ildi. Ko missiya Dağlıq
Qarabağın ayrılmasından sonra Qarabağın düzən hissəsində qalan qəzalardan
mərkəzi Ağdamda olmaq la vilayət idarəsi yaratmağ ı qərara ald ı
192
.
1923-cü il iyulun 7-də Azərbaycan SSR MĠK "Dağ lıq Qarabağ Mu xtar
Vilayətinin təĢkili haqqında" dekret verdi. Dekretdə deyilirdi: "Hansı formada
təzahür edir etsin, milli zü lmün və milli bərabərsizliyin aradan qaldırılması, milli
düĢmənçiliyin və nifrətin zəh mətkeĢlərin beynəlmiləl həmrəy liy i ilə vahid Ġttifaq
dövlətində xalqların qardaĢcasına əməkdaĢlığı ilə əvəz ed ilməsi fəhlə -kəndli
inqilab ının və sovet hakimiyyətinin əsas vəzifələrindən birid ir"
193
.
Bu vəzifəni yerinə yetirmək üçün Azərbaycan Sovetlərinin Mərkəzi
Ġcraiyyə Ko mitəsi qərara aldı:
1.
Dağlıq Qarabağın ermən ilər yaĢayan hissəsində Xankəndi mərkəz
olmaqla, Azərbaycan SSR-in tərkib hissəsi kimi, mu xtar v ilayət təĢkil edilsin.
2.
Muxtar vilayətin idarəetmə orqanları Vilayət Ġcraiyyə Komitəsi və
yerli sovetlərdir.
Vilayət Ġcraiyyə Ko mitəsi təĢkil edilənədək, dekretə əsasən, müvəqqəti
Ġnqilab Ko mitəsi yaradılmalıdır. Mu xtar vilayətin əsasnaməsini hazırlamaq və
inzibati vahidləri ona faktiki surətdə vermək, habelə onun sərhədlərini
müəyyənləĢdirmək üçün Dağlıq Qarabağın, Düzən Qarabağın, Kü rdüstanın və
Azərbaycan SSR-in mərkəzi höku mətin in nümayəndələrindən ibarət qarıĢıq
ko missiya təĢkil edildi.
176
Beləliklə, 1923-cü il iyulun 7-də Azərbaycan MĠK-in dekreti və
Azərbaycan SSR-in tərkib ində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin (DQM V)
yaradıldığ ı e lan edildi.
Respublika əhalisin in bu dekretə münasibətinin b irmənalı olmad ığın ı
nəzərə alaraq, sovet orqanları ictimai təĢkilatların, mətbuatın köməy i ilə onun
mah iyyətinin izah olun masına və həyata keçirilməsinə dair böyük təbliğat iĢi
aparmalı oldu. 1923-cü il iyulun 14-də AK(b)P MK-nın Rəyasət Heyəti Dağlıq
Qarabağ mu xtariyyəti Konstitusiyasının (Əsasnaməsinin) hazırlan masına dair
ko missiyanın fəaliyyətini mü zakirə etdi. Ko missiya yeni üzvlər hesabına
geniĢləndirildi və Ə. H. Qarayevin əvəzinə ko missiyanın sədrliyi
D.X.Bünyadzadəyə həvalə olundu
194
.
Ġyulun 16-da D.X.Bünyadzadə AK(b)P M K-n ın Rəyasət Heyətində
ko missiyanın məru zəsi ilə çıxıĢ etdi. Onun məru zəsi üzrə Skobelov icmasına
daxil olan boĢ qalmıĢ kəndlilə rinin torpaqların ı və ġuĢa Ģəhərin i Dağlıq Qa rabağ
Muxtar Vilayətin in tərkib inə qatmaq; Qarabağın düzən hissəsindən iki qəza
təĢkil etmək; beĢ nəfərdən ibarət Dağlıq Qarabağ Mu xtar Vilayəti Ġnqilab
Ko mitəsi və doqquz nəfərdən ibarət Vilayət Partiya Ko mitəsi yaratmaq qərara
alındı
195
. Ġyulun 21-də A zərbaycan MĠK və A zərbaycan SSR XKS bu
müddəaları təsdiq etdilər
196
.
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında Əsasnamənin son variantını
hazırlamaq ko missiyaya tapĢırıldı
197
. Qarabağ qəzaları icraiyyə ko mitələri
sədrlərinin iĢtirakı ilə onun mətni qəbul olundu. Əsasnamə quberniya icraiyyə
ko mitələri haqqında əsasnamə zəminində hazırlan mıĢdı. Qəbul olun muĢ
əsasnaməyə görə, bütün kargüzarlıq, məh kəmə icraat iĢləri və məktəblərdə tədris
ana dilində aparılmalı id i. Ko missiya Dağlıq və düzən Qarabağ aras ında
sərhədləri, Dağlıq Qarabağ ərazisinə daxil o lan kəndləri, düzən Qarabağın idarə
formasını və in zibati bölgüsünü müəyyənləĢdirdi
198
.
1923-cü il iyulun 23-də AK(b)P M K-n ın Rəyasət Heyəti Dağlıq
Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında Əsasnaməyə baxıb ona dəyiĢ ikliklər etdi.
Vilayət Ġnqilab ko mitəsinin yaradılması ilə əlaqədar Dağlıq Qarabağın iĢləri ü zrə
ko mitəni ləğv etmək qərara alındı. Rəyasət Heyəti Dağlıq Qarabağ Mu xtar
Vilayətinin iĢçiləri haqqında AK(b)P M K katib liy inin 21 iyul tarixli qərarın ı da
təsdiq etdi.
Azərbaycan SSR MĠK və XKS-n in 1923-cü il 24 iyul tarixli qərarına
əsasən Birinci Vilayət Sovetlər qurultayı çağırılana qədər Dağlıq Qarabağ
Muxtar Vilayətini idarə etmək üçün A.N.Karako zov (sədr), B.N.Bünyadov,
K.Kafiyev, S.V.Manukyan və M.Çalyandan ibarət müvəqqəti inqilab ko mitəsi
təĢkil o lundu
200
.