Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının professoru, tarix
Yüklə 1,94 Mb.
|
1920-ci il sentyabrın əvvəlində Bakıda çağrılmış Şərq xalqlarının I qurultayı, Moskvanın güclü təsirinə baxmaya raq, Azərbaycanın siyasi heyatı üçün böyük bir hadisə oldu. Qurultayda 40-a qədər millət və xalqı təmsil edən 1891 nü mayəndə iştirak edirdi. Qurultaya Türkiyə, Hindistan, Çin, Əfqanıstan, Yaponiya, Misir, Koreya, İran və digər ölkələr dən nümayəndələr gəlmişdilər. Qurultayın işində Azərbay candan Nəriman Nərimanov, Dadaş Bünyadzadə, Həmid Sultanov, Sultan Məcid Əfəndiyev, Cəfər Cabbarlı, Tağı Şahbazi (Simurq) və digər görkəmli ziyalılar iştirak edirdi. Qurultayı Nəriman Nərimanov açmışdı. Qurultayın müzaki rə etdiyi əsas məsələlər sırasına «Milli və müstəmləkə mə sələləri», «Beynəlxalq vəziyyət və Şərq zəhmətkeşlərinin vəzifələri» daxil idi. Qurultayın seçdiyi «Şərq xalqlarının təbliğat və fəaliyyət şurası» tərkibinə Nəriman Nərimanov da daxil edilmişdi. Qurultayın qərarı ilə Bakıda «Şərq xalqları» adlı jurna lın nəşrinə başlandı. Bu jurnal dörd dildə - türk, rus, ərəb və fars dillərində çap olunmalı idi. Lakin jurnalın yalnız birinci sayı çap olundu. Görünür Moskva üçün bu jurnalın nəşri əl verişli deyildi. Bütün bunlara baxmayaraq Şərq xalqları 1 qu rultayının Bakıda keçirilməsi həmin dövr üçün böyük siyasi hadisə idi. 1920-ci ilin 30 sentyabrı ilə 14 oktyabr arası N.Nəri- manov Azərbaycan dövlətinin başçısı kimi respublikanın Kürdəmir, Ucar, Göyçay, Yevlax, Tovuz, Qazax və digər rayonlarına rəsmi səfər etmişdi. Bu səfərlərdə onu müşaiyət etmiş Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi sədri Səmədağa Ağama- lıoğlu sonralar bu səfər haqqında yazmışdı: «Respublika da xilində etdiyi səfərində N.Nərimanov yoldaşı müşaiyət et diyim vaxt Azərbaycanın zəhmətkeş əhalisi arasında onun nə qədər böyük nüfuz və təsirə malik olduğunu öz gözlərim- lə görüb inandım». Bu səfərdə N.Nərimanov müşahidə et diyi qanun pozğunluqlarının düzəldilməsi haqqında yerin- 38 dəcə sərəncamlar vermişdi. Azərbaycan dövlətinin başçısı N.Nərimanovun 1921-ci ilin 8 fevralında elan etdiyi fərmanda göstərilirdi ki, ölkədə kargüzarlıq işlərinin rus dilində aparılması inzibati-təsərrüfat fəaliyyətimizə mane olur. Buna görə də 3 ayın müddətində bütün kargüzarlıq işlərinin türk dilində (qismən də rus dilin də) aparılmasına keçid təmin edilməlidir. 1921-ci ilin 30 dekabrında Bakıda Universitetin bina sında əlifba məsələsi üzrə keçirilmiş I konfransdakı məruzə sində N.Nərimanov ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçi din lazım olduğunu əsaslandırmışdı. N.Nərimanovun Azərbaycana 1920-1923-cü illərdə rəhbərliyi dövründə həyata keçirdiyi siyasi xəttin üç böyük nəticəsini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır:
sı. N.Nərimanov öz fəaliyyətində milli siyasətə üstünlük ve rərək, Bakının erməniləşdirilmosinin və ruslaşdınlmasının davam etdirilməsinin qarşısını aldı, dövlət idarələrinə azər baycanlıların getdikcə daha çox cəlb edilməsinə nail oldu. Bu böyük uğur olmasa idi, Azərbaycan paytaxtının sonrakı illərdə, SSRİ-nin yaradıldığı şəraitdə daha çox ruslaşması və erməniləşməsi prosesinin qarşısını almaq qeyri-mümkün olardı.
sayəsində Azərbaycan 1920-1922-ci illərdə vətəndaş müha ribəsindən yaxa qurtara bildi. 1920-ci ilin aprelinin sonundan başlanan və 1922-ci ilin sonunadək (SSRİ-nin yaradılmasına qədər) Azərbaycan da mövcud olan Sovet üsul-idarəsi dövrünə qiymət məsələ sində bəzi müəlliflər qeyri-obyektiv mövqe tuturlar. Məsə lən, Mehdi Hüseynzadə «XX əsr: üç müstəqil Azərbaycan dövləti» adlı məqaləsində Azərbaycan Sovet Respublikasını (28/IV-20 dekabr 1922-ci il çərçivəsində) özündən əvvəlki Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövlətinin faktiki və hüquqi
tanınması səviyyəsi ilə müqayisə edir və iddia edir ki, «ASSRİ-nin yaranmasında RSFSR silahlı qüvvələri kimi XI Qızıl ordunun iştirakı heç də onun müstəqilliyinə kölgə sal mır»'. Tarixi faktlar isə (yuxarıda qısaca deyildiyi kimi ) ta mamilə başqa mənzərəni göstərir. Müəllif bu məsələdə öz mövqeyini konkret faktlar əsa sında əsaslandırsa idi, gəldiyi nəticə tamamilə başqa məz munda olardı. Üçüncü: Rusiya və Avropa dövlətləri 1921-1922-ci il lərdə Bakı neftinə müəyyən imtiyaz almaq yolu ilə sahib olmaq istəyirdilər. Ağır aclıq şəraitində yaşayan Rusiya üçün bu daha əlverişli idi. 1922-ci ilin aprelində Cenevrədə keçirilmiş beynəlxalq iqtisadi konfransın əsas məsələlərindən biri Bakı neftinə im tiyaz almaq məsələsi idi. Konfransda Lloyd Corc (İngiltərə dən), Bartu (Fransa), Fakt (İtaliya), Vert və Rotnavu (Alma niya), Krasin və Çiçerin (Rusiya), C.Arif bəy (Türkiyə), N.Nərimanov, Ə.Topçubaşov (Azərbaycan), Çenkeli (Gürc üstan) və digər görkəmli xadimlər iştirak edirdilər. Bakı neftindən imtiyazla istifadə etmək uğrunda müba rizə əsasən Rusiya ilə Avropa diplomatları arasında gedirdi. Azərbaycan nümiayəndə heyətinin başçısı N.Nərimanov həmin konfransda rəsmi olaraq bildirdi ki, Bakının neft çı xan ərazilori ruslara yox, Azərbaycan millətinə məxsusdur. Burada neft istehsalına kapitalı isə ruslar yox, əcnəbi dövlət lər qoymuşlar1 2. Məlumdur ki, İsveç mühəndisi kimyaçı və sənayeçi olan Alfred Bemihard Nobelin (1833-1896) nəslindən olan Lyudviq Nobel fasilələrlə 1878-1888-ci illərdə Bakıda ya şamış və burada kerosin zavodu tikdirmişdir. Onun ölümün
dən sonra (1888) oğlu Emmanuel Nobel (1859-1932) Bakıda qalmış və 1879-cu ildə «Nobel qardaşları şirkətinə» başçılıq etmişdir (1918-ci ildə vətəni İsveçə köçmüşdür). 80-cı illər də bu şirkətin varidatı 50 min franka bərabər idi. Rusiyada istehsal edilən bütün neftin 20%-ni, ağ nett istehsalının isə 49%-ni həmin şirkət verirdi1. Bakı neftinin istismarı və satı laraq qarət edilməsindən əldə edilmiş qazanc hesabına (Şir kətin səhmdar kapitalı 1916-cı ildə 45 milyon manat idi) ya radılmış fond (Nobel fondu) Alfred Nobelin vəsiyyətinə əsa sən ölümündən bir il əvvəl (1895-ci ildə) «Nobel mükafarla- n fondu» adında 1900-cü ilin 29 iyununda yaradılmışdı və bu mükafatlar 1901-ci ildən verilir. Təssüflər olsun ki, Bakı nefti hesabına yaradılmış bu fonddan hələlik Azərbaycandan heç kəsə mükafat verilməmişdir.
Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|