Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

fıkri  müdafıə  edərək  C.A.Artyunov  «yaşmma»ya  sosiaİ, 
tarixiJik, psixoloji, etiket baxımdan, yəni hərtərəfli yanaşıl- 
masmı məsləhət görür (40,  s.53-56).
Bizcə müəUiflərinyaşınmanm tarixi ilə bağh diqqətdən 
qaçırdıqlan  ciddi  bir  məqam  mövcuddur.  İnsan  oğlunun 
qadağan  sistemini  pozması  ilk  gizlənmə  və  həya  geyimi. 
Səmavi  kitablarla tanışhq sübut edir ki, Allahm  Hz. Adəm 
(ə.s.)  və  H ə w a  nənəyə  ilk  verdiyi  maddi varhqları  geyim 
olmuşdur.  Bu  zərurət  İbhsin  onları  aldatmasmdan  sonra 
yaranmışdu:.  Qurani Kərimin Ə raf surəsinin 22-ci ayəsində 
Şeytanm  aldatmasmdan  sonra  Adəm  və  H ə w a n m   bir- 
birlərinin ayıb yerlərini gördüklərindən və örtü məqsədi ilə 
Cənnət ağacmm yarpaqlarmdan istifadə etmələrindən bəhs 
olunur.  Beləhklə,  qadağan  sisteminin  pozuhnasmdan  ilk 
gizlətm ə.  yaşırm a  m eydana  gəldi  və  zam an  keçdikcə 
ailədaxiii  münasibətlərdə.m sanlararası  əlaqələrdə  bımun 
m üxtəlif cəhətləri formalaşdı. Yəni bu geyimlə məhtudlaşıb 
qaknadı. Geyimlə bağlı həmin surənin 26-cı ayəsində deyilir: 
“ Ey adəm oğulları!  Sizə ayıb yerlərinizi örtəcək bir geyim 
və  bir də  bəzəkli  libas  nazil  etdik.  Lakin təqva  libası  daha 
xeyh-lidir...’'.
Deməh, ilkin geyim sadə olmaqla daha çox etik mahiyyət 
kəsb  etmiş və bəşəri xüsusiyyətlər daşmıışdır.  Bu vəziyyət 
öz əksini  m üxtəlif təsvirlərdə  tapmaqla dünyanm  ayrı-ayrı 
xalqlarmda,  daha  çox  kişilər  arasmda  hələ  də  davam  et- 
məkdədir.
M əsələ  ilə  bağh  Qafqaz  xalqlan  arasmda,  xüsusən 
Şimali  Qafqazda  geniş  tədqiqatlar  aparan  Y.S.Smirnova
A.U.PerşitsIə  birlikdə  nəşr  etdirdikləri  məqalədə  digər  et- 
noqrafık problemlər kimi «yaşmma» adətini də mədəniyyətin, 
sosial  norm ativlərin  bir  elementi  saymaqla  ona  müasir
66

---

dəyərlər  baxımmdan  yanaşmağı  tövsiyə  edirlər.  Yəni  tar- 
ixi-mədəni proseslərin qarşılıqh vəhdəti halmda ( 79, s.69- 
70).
B ir  sıra  adət  və  inanclarda  olduğu  kimi,  yaşmma: 
«avoidanie»-«izbeqanie»  ilə  bağh  fıkirlər  birtərəfli  və 
dumanh ohnuşdur. M araqhdır ki, bir qayda olaraq məsələyə 
«keçmişin qalığı» deyəyanaşılmışdır. Yəni, adət dövrümüz 
üçün gərəksizdir. Bu fıkir etnoqrafık ədəbiyyatda yüz ildən 
aılıqdu' ki,  hakimdir.  Qarşıhqh  araşdırmalar sübut  edir ki, 
«keçmişin zərərh qahğı»  ifadəsi  daha çox rusların  Qafqazı 
və Orta Asiyanı işğahndan sonra formalaşmışdır. Eyni baxış 
Avropa tədqiqatçılan arasmda da hakim olmuşdur. Deməli, 
məsələyə milli dəyərlər baxımmdan deyil, yadların düşüncə 
tərzindən  yanaşıhnışdır.  BeİəHklə,  Avropa-rus  məişətində 
yoxdursa,  onlarm düşüm tərzinə uyğun gəlmirsə, keçmişin 
qahğıdır  fıkri  formalaşdınlmış  və  yerlərdə  də  qəbui  et- 
dirilmişdir.
M əsələnin  mahiyyəthıdə  isə  iki  vacib  cəhət  dayanır: 
yasaqlar  və  etiketlər.  Bəzi  məqamlarda  bunlar  birləşh-Iər. 
Oz növbəsində tədqiq edilən məsələyə «yaxşı» və ya «pis» 
deyərək  onu  kəskinliklə  iki  yerə  ayırmaq  ohnaz.  Çünki 
onun  tərkibində  bir  sıra  müsbət  cəhətlərlə  yanaşı,  mənfı 
hallar  da  mövcuddur.  Bu  isə  daha  çox  ayrı-ayn  inkişaf 
mərhələlərindəki sosial münasibətlər, dini-mənəvi amillərlə 
bağhdır.
B.X.Bqajnikovun. yazdığı  kimi,  əsas məsələlərdən  biri 
problemin  tədqiqinə,  onun  yaşama  və  yayıhna  səbəbinə 
obyektiv yanaşmaqdır ( 44, s.57-62 ).
Görkəm li  etn o q raf  S.A .Tokarev  isə  həm in  adətin 
mövcudİuğuna  etnosun  necə  münasibət  bəslədiyini,  onun 
yaşama  səbəblərini  araşdırmağı  əsas  şərtlərdən  hesab  edh:
67

---

(80,s.68-75).
Bir sıra halda «yaşınma» adətinin daha çox gəlinin ailə 
üzvlərinə  münasibəti  ilə  məhdudlaşdırıriai'.  Bəzən  tabular 
«yaşmma»  ilə  eyniləşdirilir.  Əgər  «yaşmma»da  daha  çox 
mənəvi-psixoloji  amillər  başhca  rol  oynayırsa,  qadağan 
sistemi kəskin olmaqla, mənəvi-fiziki amillərlə bağlıdır.
M.H.Serebryakova Anadolu türklərində «kaçmma» adı 
ilə tanman  «yaşmma» adətini  daha çox islam dini,  qadmm 
hüquqsuzluğu ilə əlaqələndirir (76, s.248-258). Ümumiyyətlə, 
türklərin  ailə  məişəti  ilə  əlaqəli  araşdımıa  aparan  müəllif 
tarixiliyi  nəzərə  almadan,  adətin  genezisini  öyrənmədən 
ona əməl edilməsinə mənfı münasibət bəsləmişdir.
Təbii  ki,  İslam  Öikələrində  yaşınm a  adətinə  etnik 
düşüncə  tərzi  ilə  bərabər,  dinin,  xüsusən  islam  dininin  də 
müəyyən təsiri olmuşdur. Bu, daha çox geyimlərdə, naməhrəm 
məsələlərində özünü göstərir. Lakin bəzi müəlliflərin dediyi 
kimi,  bu,  tam am ilə  dinin  təsiri  altm da  d ey ild it  Digər 
tərəfdən  m üxtəlif dinlərə  və  inanclara  məxsus  etnoslarda 
adətin oxşarlığı onun genetik cəhətdən dinlə əlaqəsinin zəif 
olduğünu  sübut edir. Adətdə dindən çox etnik kimlik,  Şərq 
xalqlarma məxsus həyat tərzi başhca rol  oynayır.
Qəmərşah Cavadov və R auf Hüseynov udilər arasmda 
yaşmma  adətinin yayılmasmı  araşdıraraq  bəzi müəlliflərin 
onu  islam  dini  ilə  bağlamalarmm  elmi  cəhətdən yanlış  ol- 
duğunu  göstərmişlər.  M üəlliflər yazırlar ki,  xristian  dininə 
mənsub  olan  udi  qızlarınm  «yaşmma»sı  adəti  bizə  bu 
nəticəyə  gəiməyə  əsas  verir  ki,  bu  adəti  islam  dini  ilə 
bağlayanlar səhv edirlər ( 9, s.l3 5   ).
Müəyyən xalqlarda məsələ nisbətən geniş tədqiq olun- 
maqla, araşdıncılar adətə əməl edihnəsi baxımmdan həmin 
xalqları  bir  neçə  qrupa  bölürlər.  Məlum  olmuşdur  ki,  bir
68

---

sıra qohum  və  qonşu  xalqlar arasında bu  münasibətlər bir- 
birinə oxşar və eynidir.
Toplanmış  çöl  və  ədəbiyyat  materiallarmm  qarşılıqlı 
müqayisəsi  sübut  edir  ki,  Azərbaycan  türkləri  arasmdakı 
qadağan  sistemi  və  yaşmma  adəti  digər  türk  (  73  )  və 
Qafqaz  xalqlarmm  (  77,  s.77-83  )  adətlərinə  yaxmdır.  Bu, 
həmin  xalqlar  arasmdakı  qohumluq  əlaqələri  və  qonşuluq 
münasibətləri ilə bağlıdır.
Müqayisəli araşdınııalar imkan verir deyək ki, problem 
Azərbaycan  etnoqrafıyasmda  istənilən  səviyyədə  tədqiq 
olunmamışdır.  Azərbaycanda  aiiə-məişət  münasibətləri  ilə 
bağh araşdmnalar aparan rus və Azərbaycan tədqiqatçılanndan 
bir neçəsi  bu  məsələyə toxunmuşlar 
(59, 
s .
103-105;  41.16; 
9,  S.I35). 
Lakin  onlar  problemdən  ayrıca  olaraq  bəhs  et- 
məmişlər.  XX yüzilliyin II yarısmda azərbaycanhlarm  ailə 
və məişətinə aid dissertasiyalarda məsələdən epizodik bəhs 
edilmişdir.
Naxçıvan  ərazisində  həmin  adət  «danışmama»,  “ayıb 
etmə”, “həya etmə” adlanır və əsasən gəhnin ailədə kiminlə 
danışmasma diqqət yetirilir. Bütün bunlarla bərabər,  ailədə 
evli  oğulun  həyat yoldaşma,  uşaqlarına,  qaymata  və  qayı- 
nanasma  münasibəti  də  bura  aid  edilmişdir.  Azərbaycan 
türkləri  arasmda  hətta  yaşh  ər  və  arvad  bir-birlərini  öz 
adları  ilə  çağırmaz  və  başqalarının  yanmda  bir-birilərinə 
müraciət  etməzdilər.  A ilə  m ünasibətlərində  yaşlı  nəslə 
hörmət özünü gənc ata və ananm uşaqlanna münasibətində 
də göstərir. Mövcud olan münasibətlər və çöl materiaİlarmm 
tədqiqi  göstərir ki,  oğul  və  gəlin heç vaxt valideynlərinin, 
qaymata və qayınanasmm, böyük qaynmm yanmda uşaqlarını 
qucaqlarma götürməz, hətta onlan danışdırmazdılar.
A.Zaxarov  yazır  ki,  əgər  sən  tatardan  (Azərbaycan

---