Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu İldə 4 sayı buraxılır

şəkildə Əzizə Cəfərzadənin elmi-bədii yaradıcılığı əsasında  ümumiləş di -
ril  mişdir.
İşin tətbiqi əhəmiyyəti. Tədqiqatın  elmi nəticələrindən Əzizə Cəfər -
za dənin folklor ədəbiyyatı ilə bağlı irsinin öyrənilməsi, aşıq şairlərin irsi -
nin tədqiqi, xalq lirikası mətnlərinin məişət və tarixə bağlılığı və s. isti qa -
mət lərdə aparılan araşdırmalarda istifadə oluna bilər.
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan  aşıq  və  şair  qadınları. Tərtibçi Ə.Cəfərzadə. Bakı, Gənclik,
1991, 288 s.
2. Azərbaycanın  şair  və  aşıq  qadınları.    Tərtibçi  Ə.Cəfərzadə.  Bakı,  Maarif,
2003, 280 s. 
3. Cəfərzadə Ə. ”Azərbaycan poeziyasında xalq şeiri üslubu”(XIX əsr mate-
rialları əsasında) I hissə. Bakı. Bakı Universiteti nəşriyyatı,1998, 77səh.
4. Cəfərzadə Ə.  Ağlar...Gülər...Şeirlər.  Azərbaycan qadını. 1972. 12.
5. Cəfərzadə Ə.  Natəvan və Kəminə.  Ulduz. 2000.12.
6. Сəfərzadə Ə. Yad et məni. Gənclik,1980 
7.  Cəfərzadə  Ə.  Şirvan  aşıqları  və  onların  yaradıcılığında  bəzi  məqamlar.
“Azərbaycan” jurnalı №11. 1998
8. Cəfərzadə Ə. Aşıq Sənəm. Azərbaycan qadını. 1975. №11, XI 
9. Əhmədoğlu A. Şair və aşıq xanımlarımız. Ədəbiyyat. 2000.06.13.
10. Xəlilov P.  Qadınların poetik töhfəsi.  Azərbaycan qadını. 1974.12.
11.  Köçərli  F. Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi  materialları,  Bakı:  1925,  I  cild,
s.353
12. Məmmədova Ş. Kövrək könül çırpıntıları./  Ulduz.1975.06.
Çapa tövsiyə edən: Fil.ü.e.d., prof. Kamran Əliyev
2014/
I
68

---

Nijiati SUPİ
Çin Xalq Respublikası İli Pedoqoji İnstitutu
UYĞURLARIN İLİ ÇAKÇAK (LƏTİFƏ) SƏNƏTİ VƏ
BURADA BƏHS OLUNAN MƏDƏNİYYƏT ÜNSÜRLƏRİ
HAQQINDA
Xülasə
Çakçak  Çin  Xalq  Cümhuriyyəti  Xinjiamq  Uyğur  Muxtar  vilayətinin  İli  bölgəsinə
məx sus bir şifahi xalq ədəbiyyatı nümunəsidir. Azərbaycan ədəbiyyatındakı lətifə janrı -
nın ekvivalenti olan çakçakın özünəməxsus janr xüsusiyyətləri, bölgəyə xas deyim tərzi
və bədii ifadə vasitələri vardır.
İli çakçaklarının əsas xüsusiyyətlərini, çakçakların növlərini, onunla birlikdə söylə -
ni lən digər lətifə şəkillərini, burada istifadə olunan bədii ifadə vasitələrinin və dil ün sür -
lərinin lətifə  janrı ilə  müqayisədə daha çox maraq  doğurduğunu  nəzərə  alaraq bu mə -
qaləni Azərbaycan dilinə çevirərək dərgidə çap olunmasını məqsədəuyğun hesab etdik.
Müəllifin üslubu və bəzi dil ünsürləri çevirmə zamanı mətnə xələl gətirdiyindən olduğu
kimi saxlanılıb. 
Açar sözlər: çakçak sənəti, lətifə, Xinjiamq Uyğur Muxtar vilayəti, İli bölgəsi 
THE ART OF ILI CHAKCHAK (JOKE) OF UYGHURS AND ABOUT THE
CULTURE ELEMENTS OF IN CHAKCHAKS
Summary
Chakchak is one of the folk literature examples belonging to the region Ili belonging
to Khinjiamq Uygur Autonomous Region of China Republic. Chakchak being the equiv-
alent of joke genre in Azerbaijani literature has genre characters, telling style belonging
to the region and artistic expression means.
Considering the main characters of Ili chakchaks, their kinds, other joke forms telling
with it, the artistic expression means and language elements used in them it is advisable
to translate this article into Azerbaijan and publish it in this journal. During the transla-
tion the style and some language elements by the author have been saved as it in the orig-
inal.
Key words:  the  art  of  chakchak,  joke,  Khinjiamq  Uygur Autonomous  Region,  Ili
region
ИССКУСТВО ЧАКЧАКОВ (АНЕКДОТОВ) УЙГУРОВ ИЛИ И ОБ ЭЛЕ-
МЕНТАХ КУЛЬТУРЫ УПОМЯНУТЫХ В ЧАКЧАКАХ
Резюмe
Чакчак является примером устной народной литературы принадлежащей к про-
винции  Или,  Уйгурской  автономной  области  Хинджианг  Китайской  Народной
Республики. Являясь  эквивалентом  жанра  шутки  в  Азербайджанской  литературе
чакчак имеет средства индивидуального выражения и характерные для провинции
стили выражения, спецефические особенности жанра.
Учитывая то что, по сравнению с другими видами анекдотов среди видов чак-
2014/
I
69

---

чаков,  других  видов  анекдотов  сказанных  вместе  с  ними,  используемыми  здесь
средствами художественного выражения и языковыми элементами, oсновные осо-
бенности чакчаков Или вызывают ещё больший интерес, мы посчитали целесооб-
разным перевести эту статью на Азербайджанский язык и напечать в данном жур-
нале. Из-за того что некоторые элементы языка и стиль автора наносят вред текс-
ту при переводе, они были сохранены как есть.
Ключевые слова: исскуство чакчак, анекдот, Хинджианг Уйгурской автоном-
ной область, провинция Или
İli  Çin  Xalq  Cümhuriyyəti  Xinjianq  Uyğur  Muxtar  bölgəsindəki  bir
obanın  adıdır.  Xinjianq  bölgəsinin  şimal-qərbində  yerləşir,  bir  böyük
şəhər və səkkiz kənddən ibarətdir. Bura ta qədimdən uyğurların və qo hum
tayfaların  yerləşdiyi  ərazidir.  Əhali  müasir  uyğur  dilinin  İli  şivəsində
danışır.  İli  çakçaklarında  (lətifələrdə)  bu  şivənin  saxlanılması  onun  bir
özəlliyidir. 
Çakçak  uyğurlarda  bir  sənətdir.  Xalq  arasında  meydana  gəlmiş  və
yayılmışdır. Lətifə və  yumorla yanaşı, xalq sənətinin bir hissəsini təşkil
edir.  Başqa  növlərdən  fərqli  olaraq  çakçaklar  zarafat  edənlər  tərəfindən
söhbət  əsnasında  uydurulur  və  o  andaca  söylənilir,  əvvəlcədən  hazırlıq
görülmür. Bir dəfə edilən zarafat bir daha söylənməz. Çakçak çox dərin
mənalar daşıyır, gözəl və anlaşıqlı dillə deyilir. İli isə bu sənətin ən çox
inkişaf  etdiyi  bölgədir.  Burada  lətifə  söyləmək  bir  peşədir.  Buradan
məşhur lətifə söyləyənlər meydana çıxmışdır. Bunlardan ən məşhuru isə
82  yaşlı  Hisam  Qurban  ustadır.  Onu  «müasir  Molla  Nəsrəddin»  də
adlandırırlar.  İlidə  toylar,  əyləncələr  lətifəsiz  olmaz.  Lətifə  söyləyənləri
hər kəs sevir. İli də böyüyən uyğurlar söhbət əsnasında zarafatlaşmağı çox
sevirlər. Zarafatlarla sevinməyə, şadlanmağa  və bir-birlərinə  daha yaxın
olmağa, gündəlik həyatlarındakı stresi üzərlərindən atmağa çalışırlar. 
Zarafat əsnasında bir nəfər diqqətini cəlb edən digər insanı hər hansı
bir şeyə bənzədərək, ya da bir neçə zarafat edən adam eyni anda öz ara la -
rında zarafatlaşaraq bir-birlərinə qalib gəlməyə çalışırlar. Bundan başqa,
İlidə hamının bir ləqəbi var. Adətən, bu ləqəblər birbaşa söylənil mir, zara -
fat edərək maraqlı tərzdə, hər kəsin xasiyyətinə, həyat tərzinə, dünya gö -
rü şünə  uyğun  zarafat  əsnasında  gizli  şəkildə  dilə  gətirilir.  Burada  sərt
ifadələr qadağandır. Bu məqalədə Uyğur İli çakçakları və burada istifadə
olunan dilin mədəni xüsusiyyətləri izah olunur.
Bilindiyi  kimi,  bu  günə  qədər  müxtəlif  xalqlarda  fərqli  zarafatlaşma
formaları yaranmış və inkişaf  etmişdir. Bununla yanaşı,  lətifə danışmaq
2014/
I
70

---