Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.2. XVI – XX əsrlərdə Osmanlı təzkirəçiliyi
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 17 «əcəm» adlanan bu sənətkarlara tapĢırılmıĢ, bu da yerli Ģairlərin həsədinə səbəb olmuĢdur» 20 . Osmanlı ölkəsində Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri tərkibinə daxil olan Azərbaycan, Ġran və s. ərazilər «Əcəm» adı altında ümumiləĢdirildiyindən, Azərbaycandan gedən Ģairlər bir çox hal- larda Osmanlı təzkirələrində «əcəmli» kimi təqdim olunurdular. AĢiq Çələbinin «MəĢairüĢ-Ģüəra»sının Xəyali Çələbi maddə- sində Osmanlı sultanlarının əcəm sənətkarlarına yüksək qiymət verdiyini ortaya qoyan mühüm məlumatlar yer almaqdadır. AĢiq Çələbinin verdiyi məlumata görə, Osmanlı saray Ģairi Xəyali Sul- tan I Səlimin Səfəvi dövlətinə qarĢı 1514-cü ildə Azərbaycana et- diyi yürüĢdən sonra sarayda üzgün halda oturduğunun Ģahidi ol- muĢ və bunun səbəbini soruĢmuĢdur: «Füzəladan mərvidür ki, Sultan Səlim-i mərhum bir gün diyar-i Əcəmdən gəldügindən son- ra əsna-yi müsahibətdə qəmgin və səfahət-i cəbinün pür-çün ü kin görüb, ayine-yi xatir-i atırlarınun gird-i məlalindən və təb-i Ģəriflə- rinün səbəb-i infialindən sual idər». Onun cavabında Sultan Səlim Əcəm sənətkarlarının Rum sənətkarlarından üstün olduğunu vur- ğulayır və bu səbəbdən narahat olduğunu deyir: «Əcəmə varduq, qəvabil-i Əcəmi Ruma sürdük. Hər hirfətün sahib-həzllərin belə gətirdük. Qərəzüm buydı ki, Rumun qəvabili Əcəmə qalib olalar və zayi ü hirfətdə məratib-i aliyə bulalar. ĠĢidirüm ki, xalq yinə Əcəm ustadlarına müraciət idərlərimiĢ. Rumilərə müraciətdən ar u həmiyyət idərlərimiĢ. Cümlədən Ģətrənc nə cüzi nəsnədür annı Rumda bir kimsə mümarəsət idüb Əcəm Ģətrəncbazlarına müqavə- mət idəcək dənli məĢq etməyə?! Siyahca Əcəmi birikür və anı qatil-i tiğ-i həsəd etmək içün bir qılıcın dəgər biz Ģahı mat itdügü- müz gibi anı mat idər bir kimsənə bulunmaya» 21 . Məlumdur ki, Osmanlılar Səfəvi dövlətinə və onun əhalisinə əcəm deyirdilər. Burada Sultan I Səlim Əcəm səfərindən və Əcəm sənətkarlarından bəhs edərkən, Ģübhəsiz ki, Azərbaycanı nəzərdə 20 Араслы Щ. Бюйцк Азярбайъан шаири Фцзули. с.47. 21 Кылыч Ф. Мешаирцш-шуара. Инъелеме-тенкитли метин. Басылмамыш Доктора Тези. Эази Цниверситеси, СБЕ. Анкара, 1994, с. 866. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 18 tutmuĢdur. Çünki 1514-cü ildə Səfəvi hökümdarı ġah Ġsmayılla müharibədən sonra Sultan Səlim xeyli sayda bacarıqlı Təbriz sə- nətkarını ailələri ilə birlikdə zorla Ġstanbula aparmıĢdı. Müxtəlif mənbələrdə bu sənətkarların sayının yüzlərlə, hətta minlərlə oldu- ğu qeyd edilmiĢdir 22 . Təzkirədəki dialoqdan göründüyü kimi Sultan Səlim Əcəm ustalarının Osmanlı sənətkarlarından daha qabiliyyətli olduğundan Ģikayət etmiĢ, fəqət Xəyali, sultanın könlünü alaraq, Osmanlı sə- nətkarlarına yüksək dəyər vermiĢdir: «PadiĢahum! Ġstanbul saye-yi dövlətündə manənd-i Təbrizdür və qəvabil-i Rumdan necə kiməs- nələr rəviĢ-i ərbab-i hərf-i Əcəmi vərziĢ itməgə növ-həvəs və sə- bük-hizdür. Təliqnüvisləri qabiliyyət-i Xuda dadı ilə Əcəm divani- sin nəsx yolına gitmiĢdür. Rum rəssamları Əcəm nəqqaĢların rəng- pəzir itmiĢlərdür. Təkyəcilər Əcəmlərün təkyəsin baĢlarına oldur- duq diyü fərahdan tacların gögə qondurdılar. Qəzzazlarımuz Əcəm qəzzazlarına rəĢk ilə yeldən dügmələr dikdirdülər. Xəyyatları sənət-i firəngidə rəh-növrədlüklər itdilər ki, Əcəm dərzilərinə tək- kələr giydürdilər. Xarratları Əcəm kəllə xuĢkların çıqruğa çevir- dilər. AĢçılar nə çaĢnilər içirdilər. Halvacılar nə ağızları dadın vir- dilər. Əgərçi Misra تسا شرت نم غود هك دٌوك هن سك (Kimsə söyləməz ki, mənim ayranım turĢdur) diyü bir-birin yirdilər, amma ayrancılarına yağ yoğurddanmı olur, yoğurd yağdanmı olur, bildirdilər. Sazəndələri kamançacılarınun ağızlarından saqızın çəkdilər, əvvadlarınun sinələrindən küllər ye- rinə dağ-ı həsrət yakub, yakıllarınun otların əkdilər, həllacların pənbə gibi atdılar, bazarcıların xəbərləri yoxkən ardlarından satdı- lar…». Bu söhbətində Xəyali Osmanlı təliqnevislərini, rəssamlarını, nəqqaĢlarını, təkyəcilərini, qəzzazlarını, xəyyatlarını, aĢçılarını, 22 Эфендиев О. Образование Азербайджанского государства Сефевидов в начале XVI века. Баку, 1961, с. 119. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 19 halvaçılarını, ayrançılarını, sazəndələrini, əvvadlarını (ud çalan), həllaclarını və s. əcəm sənətkarlarından üstün saymıĢ və özünün də çox yaxĢı Ģahmat oynadığını qeyd etmiĢdir. Xəyali özünün yax- Ģı bir Ģətrənc ustası olduğunu sərgilədikdən sonra «həzrət-i xünkar ana nicə Ģahanə iltifatlar eylər, didügün sözləri isbat eylə diyü bu- yururlar. Ol dəxi hirfətün kamillərinün və hər sənətün qabillərinün və piĢvərlərinün karlarından və ustad iĢlərinün yadigarlarından nü- mudar və kəndinün sidqi bə-didar olmağçün nümunələr gətürürlər. PadiĢah cümləsin xoĢ görürlər, kiminə ülufə və kiminə bəxĢiĢ və kiminə tərəqqilər ilə bəxĢayiĢ buyurub, kise-yi amalları malla mal- a-mal olınca və cib ü damənləri nüqud-i uhudla tolunca hər birini lütf ü kərəmə toyururlar» 23 . Bu söhbətdən sonra Sultan Səlim, Xə- yalinin tərif etdiyi sənətkarları mükafatlandırır və onlara yüksək dəyər verir. Osmanlı ölkəsində Azərbaycan sənətkarlarının böyük sayğı gördüyü və onların hazırladıqları məhsullara tələbatın çox olduğu da yenə bu söhbətdən aydın olur. Azərbaycanlı mühacirlərin Osmanlı dövlətinin mədəni həya- tında oynadığı rol haqqında dövrün Ģüəra təzkirələrindən gərəkli məlumatları almaq mümkündür. 1.2. XVI – XX əsrlərdə Osmanlı təzkirəçiliyi Osmanlı zamanında XVI əsrdən baĢlayaraq qələmə alınan və dövrünün ədəbiyyat tarixi funksiyasını yerinə yetirən Ģair təzkirə- ləri Azərbaycan ədəbiyyat tarixini öyrənmək baxımından da çox böyük əhəmiyyətə malikdir. DövlətĢah Səmərqəndi və ƏliĢir Nəvai təzkirələrinin qazan- dığı Ģöhrət səbəbi ilə bu klassik nümunələrin təsiri altında XVI əsrdən etibarən Türkiyə ədəbiyyatında da təzkirələr tərtiblənməyə baĢlamıĢdır. Osmanlı türkcəsində təzkirə janrının təməlini Səhi bəy (?- h.955/1548) h.945/1538-ci ildə tamamladığı «HəĢt behiĢt»i ilə qoymuĢdur. «HəĢt behiĢt» ön söz, hər birinə «behiĢt» adı verilən 8 23 Кылыч Ф. Мешаирцш-шуара. 1994, с. 866-867. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|