Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
bölmənin cəlb edilməsi və innovasiya tədqiqatlarına yönəlt diyi investisiya vəsaitləri ilə tamamlanmalıdır. Müasir fiziki-kimyəvi üsullara əsaslanan yeni instrumental metodların bu gün tədqiqatlarda istifadə edil məməsi artıq aparılan işlərin keyfiyyətinə ciddi mənfi təsirini göstərməkdədir. Messbauer spektroskopiyası ( EXAFS), kombinə olunmuş EXAFS və rentgen-difraksiya (XRD) spektroskopiyası, infraqırmızı Furye transformasiya (FTİR) spektroskopiyası, yüksək həssaslığa malik elektron mikrosko- piyası (HREM), bərk cisimlərin nüvə maqnit spektrosko- piyası, «in sity» izləyici tunelləşdirmə mikroskopiyası (STM) və s. çoxlu sayda digər metodlarla araşdırmalar aparmaq bu gün Azərbaycan kimyaçıları üçün ancaq arzu olaraq qalır (1). Keçmişdə əldə edilən uğurlar nə qədər parlaq, qibtəediləcək səviyyədə olsa belə, bu nə arxayınlaşmağa, nə də dünyada aparılan işlərdən kənarda qalmağa kiməsə əsas vermir. İngilis yazıçısı Şelli Persi Bişinin qeyd etdiyi kimi «keçmiş ölümündür, gələcək sənin». Gələcəkdə öz yerini tutmaq., digər imzalar içərisində öz millətinin, Azərbaycanın imzasını təsdiq etdirmək üçün bu gün Azərbaycan elminin qarşısında ciddi problemlər dayanır. Sirr deyil ki, bəşəriyyətin bir sıra ümidləri bilavasitə kimyanın gələcək inkişafından asılıdır. Nəhəng
kimyəvi mak-roreaktor olan canlı
orqanizmin kimyəvi qalaktikasının fəthi hələ irəlidədir. Bunlardan başqa biz kimyadan sehrli xassəli yeni materiallar, enerji mənbələri, təmiz və təhlükəsiz texnologiyalar və digər saysız-hesabsız tapıntılar gözləyirik. Bir kimyaçı olmadan, bir dəliqanlı cəngavər öz sevgilisini sevər kimi bu elmi sevmədən onun daxili dünyasım, məntiqini, əzəmətli gözəlliyini, musiqisini və harmoniyasım duymaq çox çətindir.Bir kimyaçı olaraq bu səviyyəyə yüksələn insanlara ən səmimi hisslərində qibtə edirəm. Şredinger tənliyi kimyanın açarıdır. Bu tənliyin həlli enerjinin diskret səviyyələrini və elektronun dalğa funksi yalarını (orbitallarmı) verir. Bu funksiyalar (orbitallar) cəmisi 16-dır. Sadə şahmat gedişləri kombinasiyasından sonsuz 38
sayda variantlar, yeddi sadə musiqi notundan sehrli və həmişəyaşar musiqi necə yaranırsa, 16 sadə atom orbital- larından -kimyəvi notlardan da nəhəng və bitib-tükən-məyən dünyanın kimyəvi arxitekturası yaranır. Kimyəvi sintez atom orbitallarmm kombinasiyalarının seçim bacarığı, onları idarə etmək sənətidir. Obrazlı deyilsə, KİMYA -müəllifləri TƏ BİƏT və KİMYAÇI olan 16 notlu möhtəşəm MUSİQİDİR. Bu ecazkar musiqinin son dövrlərə aid bir neçə nümunəsini xatırlamaqla onun həqiqi miqyasını təsəvvür etmək olar: • •
Uzvi ifratkeçiricililər və ifratkeçirici keramikalar, üzvi ferromaqnetiklər, pilləkən molekullar sintez edilmiş, dend- rimer, rotaksan, katenan, fulleren, ku-boman, yüksək spinli ferromaqniı molekullar yaradılmışdır. Son illərin uğurlu nə ticələrindən biri lönm diametrli karbon nanoçubuqlarının sintezidir. Elektrik keçi-riciliyi 2000 simensə yaxın metallik hidrogenin sintezi insan zəkasının və mühəndis əməyinin təntənəsi hesab edilə bilər.Göründüyü kimi təbii və sintetik molekulların atom arxitekturası sonsuz dərəcədə müxtəlif və estetik baxımdan təkmildir. Ifrataxıcı helium; ultrasoyuq atomların kristallik qaz qəfəsləri; ~1016 Vt/sm2 güclü lazerlərin qüvvətli elektrik sahələri (sahənin gərginliyi burada ~200 B/nm olmaqla molckullardakı daxili elektrik sahələrinin gərginliyi ilə müqayisə olunur); qüvvətli mikrodalğalı və maqnit sahələri; qüvvətli qravitasiya sahələri kimi ekstremal şəraitlərdə kimya böyük sürətlə inkişaf edir. Bu araşdırmaların məqsədi yüksək texnologiyalara mümkün çıxışlar üçün yeni reaksiyalar, proseslər və rejimlərin axtarışıdır (2). Transgen mühəndisliyinin qeyri-adi uğurlarını qeyd etməmək mümkün deyil. Bu uğurların əldə edilməsində kimyanın payı yetərincədir. Əlbəttə, hələlik kimya-çılarm əldə etdiyi uğurların xeyli hissəsi istifadə edilməsə də, bunların sivilizasiyanın inkişafına etdiyi böyük təkan şübhəsizdir. Bu elmin uğurlarından bəşəriyyətin xeyrinə və ya zərərinə istifadə edilməsi faktları kimyanın deyil, onu istifadə edənlərin, vicdan 39
problemidir. Fikrimizcə, eyni problem atom energetikasına və elmin bir sıra digər sahələrinə də aiddir (3). Qeyri-kovalent qarşılıqlı təsirlər (ion və dipolların elektrostatik qarşılıqlı təsi-ri, hidrogen rabitələri, vanderraals qüvvələri və s.) əsasında yaranan qeyri-kova-lent kimyanın qarşısında yeni üfüqlər açılır. Klassik kovalent və qeyri- kovalent kimyanın prinsiplərinin kombinasiyası istənilən miqyaslı kimyəvi arxitekturanın ağlagəlməyən variantlarının gerçəkləşməsinə şərait yaradacaqdır. Koherent kimya bu elmin yeni sahəsidir. Klassik qeyri- koherent kimya iki amillə - enerji və spinlə idarə olunsa da, bu halda reaksiyanın faza nəzarətini də həyata keçirmək olar. Koherent proseslərin həyati əhəmiyyəti bir sıra bioloji proseslərin izahında aydın görünür. Buna misal olaraq özünü tənzimləyən bioloji sistem kimi insan beynini göstərmək olar. Beyində sinaps və neyronlarm kimyəvi və elektrik fəallığı harmonik şəkildə sinxronlaşdırılıb. Bu makroreaktorda normal vəziyyət ideal nizamla, kohe-rentliklə bağlıdır. Bunun əksi olaraq xaos- Altsqeymer xəstəliyi kimi qorxulu patologiya göstərilir. İdeal nizam-istedadlı, dahi zəkalara məxsus ideya və fikirlərin generasiyasına şərait yaradır, beyni cilalayır. Koherentliyin yüksək səviyyəsi ilə zəkiliyin. dahiliyin əlaqəsi ideyası isbat olunmasa da, bunun böyük həqiqət olduğunu inkar etməyə cürət edənlər də yoxdur (4). Lazerlərin mənimsənilməsi kimyanın üfüqlərini genişləndirməklə femtokimyaya nəhəng sıçrayışı təmin etdi. Femtokimya kimyəvi proseslərin ultraqısa zaman miqyasında (İO 15 - İCH4 san və ya 1-10 femtosaniyə ) qəbul edilməsini öyrənən sahədir. Qeyd edilən zaman kəsiyi molekullarda atomların rəqslərinin dövründən (10'13 -lO’11 san) xeyli azdır. Zamanın belə nisbətinə görə femtokimya kimyəvi reaksi yanın özünü «görür» : başqa sözlə ilkin molekulların məhsul molekullara necə çevrilməsi müşahidə edilir. Bu kəşf kimyəvi reaksiyaların mexanizminin öyrənilməsinə birbaşa yol açmaqla, reaksiyaların idaıə edilmə imkanlarına şərait 40
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|