30
Xəritələr Amsterdam, Antverpen, Ġstanbul və sair
Ģəhərlərdə Avropa (alman, holland, italyan və s.) və osmanlı
coğrafiyaĢünasları tərəfindən tərtib və nəĢr olunmuĢdur. Orta
əsr əlyazmalarının və xəritələrinin axtarıĢı davam etdirilir.
Ġsaak Tirionun (1701-1765) Amsterdamda nəĢr olunmuĢ
(Stampe Geogr. II. 186) və Ġbrahim Mütəfərriqənin 1729 ildə
Ġstanbulda iĢıq üzü görmüĢ xəritələrini qeyd etmək olar
(Stampe Geogr. 5. 224).
Ġsaak Tirionun xəritəsində Van gölündən Gilana qədər
olan ərazi Azərbaycan (Adirbeitzan) kimi göstərilmiĢdır.
Ermənistan çox balaca ərazi kimi müasir Türkiyənin
hüdudlarında, Van gölünün ətrafında göstərilir (Stampe
Geogr. II. 186).
Ġsaak Tirion məĢhur holland kartoqrafı və naĢiri
olmuĢdur. O, tərkibində 32-dən 112-yə qədər xəritə olan
səkkiz atlasın nəĢr etmiĢdir. Xəritələr bütün dünya ölkələrini,
o cümlədən, Orta və Yaxın ġərq, Cənubi Qafqazı və Kiçik
Asiyanı əhatə edir.
MəĢhur osmanlı kartoqrafı Ġbrahim Mütəfərriqənin
xəritəsində Ermənistan ümumiyyətlə yoxdur. Müasir
Ermənistan Respublikasının ərazisi Rəvan, Gəncə və
Azərbaycan əyalətlərin tərkibindədir. Araratın adı Ağrıdağı
kimi göstərilir (Stampe Geogr. 5. 224).
Bu xəritələr ―Azərbaycan‖ adının yalnız Cənubi (Ġran)
Azərbaycanına aid olması və Qarabağ torpaqlarının guya
Ermənistana aid olmasi haqqında uydurmaları təkzib edir.
Məsələn, məĢhur alman coğrafiyaĢünası Georg Matthäus
Seutter (1647-1756) öz xəritəsində bütün cənubi Qafqazı
Azərbaycan və ġirvanın tərkibində göstərmiĢdir. Bu xəritədə
Ermənistan ümumiyyətlə yoxdur, onun ərazisi Azərbaycanın
31
tərkibində göstərilir.
VATĠKANDA SAXLANAN ORTA ƏSR AZƏRBAYCAN
ƏLYAZMALARI
Vatikan Apostol Kitabxanasının arxivlərində orta əsr
Azərbaycan müəlliflərinin çoxsaylı əlyazmaları mühafizə
olunur. Müxtəlif ölkələrdə iĢləyən missionerlər Vatikana
təkcə məlumat göndərmirdilər, maraqlarını çəkən əĢyaları,
müxtəlif xalqların mədəniyyətləri, fəlsəfi-dini görüĢləri
haqqında məlumat verən kitabları, əlyazmaları da özləri ilə
gətirirdilər. Vatikan kilsəsi dünyanın hər yerindən əlyazmalar
toplayırdı. Onlar öz kitabxanalarına qədim Misir
papiruslarını, ġumer, Akkad, Assuriya gil lövhəciklərini də
gətirirdilər. Vatikan Avropa dillərində, həmçinin ərəb, fars,
türk, çin, uyğur və baĢqa dillərdə yazılmıĢ mətnləri, əlyazma
kitablarını toplayırdı. Həmin kitablar hal-hazırda Apostol
kitabxanasında saxlanır.
Apostol kitabxanasının vahid, bütün materialları əhatə
edən kataloqu yoxdur. Bu səbəbdən Azərbaycana aid
əlyazmaları aĢkar etmək üçün kitabxananın fondlarında
tədqiqat iĢi aparılmıĢ, dörd yüzdən artıq əlyazma sifariĢ
edilərək ilkin araĢdırmaya cəlb olunmuĢdu. Bunun
nəticəsində, həmin kitabxanada orta əsr Azərbaycan
müəlliflərinə məxsus 68 qədim əlyazma əsərləri aĢkar
edilmiĢdir. Bunlar türk (Azərbaycan və Osmanlı), fars, ərəb
dillərində olan orta əsr mənbələridir. Qeyd olunduğu kimi, bu
əlyazmaların
arasında
həm
məĢhur
Azərbaycan
müəlliflərinin,
Nizami,
Füzuli,
Nəsimi,
ġəbüstəri,
32
Sührəvərdinin və b., əsərləri, həm də indiyə qədər bizə məlum
olmamıĢ orta əsr Azərbaycan müəlliflərinin əsərləri vardır.
Məhəmməd
Füzulinin
10
əlyazması
aĢkar
olunmuĢdur. Onların arasında həm tam əlyazmalar, həm də
fraqmentlər vardır. O cümlədən, ―Hədiqətüs-süəda‖ əsərinin
beĢ nüsxəsi aĢkar olunmuĢdur.
―Hədiqətüs-süəda‖ (―XoĢbəxtlər baxçası‖) hicri 61-ci
(miladi 680-ci) ildə Kərbəlada baĢ vеrmiĢ faciəyə həsr
olunmuĢdur və Azərbaycan bədii nəsrinin parlaq
nümunələrindən biri sayılır. Bundan baĢqa Apostol
Kitabxanasında Füzulinin ―Səhhət və Mərəz‖ əsəri, poetik
Divanı və çoxsaylı rübai və qəzəlləri saxlanır.
Nizami Gəncəvinin bədii irsi də Vatikanda geniĢ
təmsil olunub. Onların arasında kifayət qədər qədim və
qiymətli nüsxələrlə yanaĢı, müxtəlif natamam nüsxələr və
pərakəndə fraqmentlər də vardır. Nizami Gəncəvinin ―Xosrov
və ġirin‖ əsərinin 3 nüsxəsi, ―Leyli və Məcnun‖ əsərinin isə
bir nüsxəsi aĢkar olunmuĢdur. Həmçinin, Vatikanda
―Məxzənül-əsrar‖ əsərinin miniatürlü fraqmenti vardır.
Əsərin daha bir fraqmenti miniatürsüzdir. Qiymətli
nüsxələrdən biri Nizami Gəncəvinin tam ―Xəmsə‖sidir. O,
hicri tarixlə 1071-ci ildə Ġbn Əbu Turab əl-Katib Nurəddin
əl-Ġsfahani tərəfindən köçürülüb. Bu, rəngli ornamentlərlə
bəzədilmiĢ nəfis bir nüsxədir (Vat. pers. 110).
Ġmadəddin Nəsimiyə məxsus müxtəlif Ģeirlər 10
əlyazma əsərində, o cümlədən, Ģeir məcmuələrində aĢkar
olunmuĢdur. ġah Ġsmayıl Xətainin əsərləri də Apostol
Kitabxanasında mühafizə olunmaqdadır. Maraqlıdır ki, Xətai
orada sadəcə ―türk‖ ya da ―iran‖ müəllifi kimi deyil, məhz
―Azərbaycan Ģairi‖ kimi tanıdılır. Kitabxanada Xətainin kiçik
33
Ģeir toplusu və tərkibində 166 qəzəl olan Ģeir məcmuəsi
saxlanılır (Vat.Turc. 221).
Həmin kitabxanada ġah Ġsmayılın oğlu Sam Mirzənin
(1517-1567) ―Töhfeyi-Sami‖ əsəri də mühafizə olunur.
Farsca yazılmıĢ bu əsər ―Təzkireyi-Sami‖ kimi də məĢhurdur.
Bu, I ġah Ġsmayılın oğlu Sam Mirzənin Səfəvi dövrünün ilk
çağlarında yaĢayıb-yaratmıĢ Ģairlər haqqında bir təzkirə, yəni
bioqrafik məlumat kitabıdır. Əlyazma hicrətin 997-ci ilində
köçürülmüĢdür (Vat. pers. 106.).
Vatikanda Nəsirəddin Tusinin ―Əxlaqi-Nasiri‖ adlı
etika haqqında əsəri, hesab və astronomiyaya həsr olunmuĢ
―Müxtəsər‖ risaləsi, günəĢ təqvimi haqqında ―Təqvim‖ kitabı
və məĢhur ―Zici-Elxani‖ əsəri saxlanır. Övhədi Marağayinin
―Dəhnamə və Məntiqül-ÜĢĢaq‖ adlı məsnəvisi və hikmət və
ədəb haqqında ―Töhfətül-müluk‖ əsəri mühafizə
olunmaqdadır.
Kitabxanada
sufi
filosofu
və
Ģair Mahmud
ġəbüstərinin (1287-1320) məĢhur ―GülĢəni-raz‖ poemasının
türk dilinə tərcüməsi saxlanılır. Əsəri türk dilinə farsçadan
Nəhifi Məhmət Əfəndi çevirmiĢdir (Vat. turc. 275).
Apostol kitabxanasında görkəmli Azərbaycan filosofu
ġihabəddin Sührəvərdinin (1154-1191) kəlamlarından ibarət
―Kitabül-hat əlləti sinifha əĢ-Ģeyx əl-imam ġihabəddin
əs-Sührəvərdi‖ əsəri saxlanılır. Əlyazma 101 vərəqdən
ibarətdir və XVIII əsrdə köçürülmüĢdür (No 89,
DCCCLXXVI (attuale 873). Ondan baĢqa orada
Sührəvərdinin
―Zikr həvvasül-iĢarə ilə həvvasül-ism
əl-Əzam‖ və ―ġərhül-ərbəin ism‖ (Vat. arab. 1551, I) əsərləri
də qorunur.
BaĢqa məĢhur filosof Əbu Həfs Ömər Sührəvərdinin
Dostları ilə paylaş: |