Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
91
rək  göstərirdi  ki,  hökumət  aqrar  məsələni  kəndliləri  mərkəzi 
quberniyalardan  Ural,  Turqay,  Akmolinsk  və  Yeddisu  vila-
yətlərinə  köçürməklə  həll  etmək  istəyir.  Türk  millət  vəkilləri 
məhsuldar torpaqların  yerli əhalidən alınaraq ruslara verilməsi 
siyasətinə  qarşı  çıxır,  onların  bu  əməllərini  pisləyirdilər.  Ufa-
dan  seçilmiş  başqırd  millət  vəkili    K.Xasanov  öz  çıxışlarında 
məktəblərdə  ana  dilində  tədrisə  üstünlük  verilməsinin  vacib-
liyinin vurğulayaraq qeyd edirdi ki, Başqırdıstanda müəllimlər 
başqırdlardan  başqa  kimlərdən  gəldi  təyin  olunur  və  bu  ancaq 
yerli  əhalinin  ruslaşdırılması  və  xristianlaşdırılması  məqsədini 
güdür.  Azərbaycandan  seçilmiş  millət  vəkili  müəllim  Mustafa 
Mahmudov  Duma  kürsüsündən  istifadə  edərək  türklərin  təhsil 
azdlığının  məhdudlaşdırıldığını,  ana  dilində  təhsilə  izin  veril-
mədiyini  deputatların  diqqətinə  çatdırmış,  sonra  maarif  üçün  
nəzərdə tutulmuş  büdcəni tənqid etmişdir.   
II  Dumada  millət  vəkilləri  ilə  Stolıpinin  başçılıq etdiyi 
heyət heç cür barışığa gələ bilməmiş və aqrar qanun layihələri 
ə
trafında  güclü  mübarizə  başlamışdı.  Stolıpin  II  Dumanı  da-
ğ
ıtmaq  üçün  bəhanə  axtarırdı.  Nəhayət,  bir  çarə  tapa  bildi. 
Guya,  deputat  sosial-demokrat  Ozolun  evində  aparılan  axtarış 
zamanı  55  nəfər  sosial-demokrat  deputatın  çar  rejimini  devir-
mək  üçün  hazırladıqları  sui-qəsd  planları  ələ  keçmişdi.  Bundan 
istifadə  edilərək  1907-ci  il  iyunun  3-də  Duma  buraxılmışdı. 
Beləliklə,  55  nəfər  sosial-demokrat  və  başqa  hərəkatlarda  iş-
tirak edən millət vəkilləri Sibirə sürgün olunmuşdular.  
1907-ci  il  iyunun  3-də  çarın  imzası  ilə  yeni  Dumaya 
seçkilərə dair seçki fərmanı verildi. Yeni qanun, 1905-ci il 11 
dekabr seçki qanunun antidemokratik cəhətlərini qüvvədə sax-
layaraq  bunlara,  prinsipial  xarakter  daşıyan  üç  yeni  məhdu-
diyyət əlavə etdi. 
Bunlardan biri Avropa Rusiyası quberniyalarında seçki-
çilərin  miqdarının  mülkədarların  və  iri  burjuaziyanın  xeyrinə 
ə
saslı surətdə  yenidən bölüşdürülməsindən ibarət idi. Bunu da 
ə
lavə etmək lazımdır ki, köhnə qanuna görə Dumaya müstəqil 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
92
olaraq  öz  deputatlarını  göndərməyə  hüququ  olan  26  şəhərdən 
yeni qanun yalnız 5 şəhəri (Peterburq, Moskva, Riqa, Kiyev və 
Odessa) saxladı. Beləliklə, Avropa Rusiyası əhalisinin 1 faizini 
təşkil  edən  torpaq  sahibləri  bütün  seçkiçilərin  64  faizini,  yəni 
üçdə iki hissəsini almış oldu. 
kinci  dəyişiklik  deputatların  seçilməsi  qaydasına  aid 
idi.  Əvvəllər  seçkiçilərin  hər  bir  zümrəsi,  həmin  zümrə  üçün 
müəyyən edilmiş miqdarda deputatı öz sıralarından özü seçirdi. 
Yeni seçki qanunu, bütövlükdə təkcə quberniya seçki  yığınca-
ğ
ına  bütün  deputatları  seçmək  hüququ  verirdi.  Bu  isə  mül-
kədar-burjua  seçicilərinə  başqa  zümrələrin  seçkiçiləri  içərisin-
dən,  o  cümlədən  kəndli  seçkiçiləri  zümrəsindən  özlərinə  əlve-
rişli namizədləri seçib ayırmaq imkanı verirdi. 
Üçüncü  dəyişiklik,  Rusiyanın  milli  ucqarlarının  xalq-
larına qarşı çevrilmişdi. Yeni qanuna görə Orta Asiya və Sibir 
xalqları öz deputatlarını Dövlət dumasına göndərmək hüququn-
dan tamamilə məhrum edildilər. Həştərxan və Stavropol quber-
niyalarında  yaşayan  qırğızların  və  kalmıkların  da  aqibəti  belə 
oldu.  Qafqaz  xalqlarının  hüquqları  isə  xeyli  məhdudlaşdırıldı. 
Buradan Dumaya göndərilən deputatların sayı 2-3 dəfə azaldıl-
mışdı. Yeni seçki qanunu əksinqilabın qələbəsini, çarizmin və 
rus  burjuaziyasının  müstəmləkəçimillətçi  siyasətini  əks  et-
dirirdi. 
Üçüncü  dövlət  duması  1907-ci  il  noyabrın  1-də  açıldı. 
Birinci  və  ikinci  Dövlət  dumalarında  hökumət  özünə  qəti 
ə
ksəriyyət  qazana  bilmədiyi  halda,  üçüncü  Dövlət  dumasında 
çar hökuməti belə əksəriyyəti əldə etdi. Dövlət dumasında za-
dəganların  və  ticarət-sənaye  burjuaziyasının  yuxarı  təbəqələ-
rinin qələbəsini nəzərdə tutan seçki qanunu Dumaya seçkilərdə 
həyata  keçirildi.  Üçüncü  Dumada  hökumətə  qarşı  müxalifətdə 
olan  kadetlər  onunla  mübarizə  yoluna  qədəm  qoymurdular. 
Kadetlərin  milli  məsələyə  dair  proqramı  başdanbaşa  burjua-
millətçi  xarakter  daşıyırdı  və  Rusiyanın  bir  sıra  millətlərinin 
ana  dilində  təhsil  almaq  hüququnu  və  öz  dini  ayinlərini  icra 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
93
etmək  hüququnu  etiraf  etməkdən  uzağa  getmirdi.  rtica  illə-
rində  hökumət  milli  azdalıq  hərəkatına  və  ölkənin  xalqlarının 
milli  mədəniyyətinə  qarşı  hücumu  olduqca  gücləndirərək, 
mədəni-maarif cəmiyyətlərinin fəaliyyətini, milli dillərdə kitab 
və  qəzet  nəşrini  qadağan  etdi.  Bu  işdə  III  Dövlət  duması 
hökumətə fəal kömək edirdi.   
Mühafizəkar  üçüncü  Dövlət  dumasında  Zaqafqaziya 
müsəlmanlarının  yeganə  nümayəndəsi  Xəlil  bəy  Xasməmmə-
dov  idi.  X.Xasməmmədov  Dumanın  səkkiz  daimi  komissiya-
sından  bir  neçəsinin-imperatora  müraciətlər  hazırlamaq,  sor-
ğ
ular,  köçürmə  məsələsi  və  məhkəmə  islahatları  üzrə  komis-
siyaların tərkibinə daxil idi.  III və IV Dövlət dumalarında türk 
deputatlarının sayı xeyli azalmışdı. Belə ki, I Dumada türklərin 
46  millət  vəkili  olduğu  halda,  IV  Dumada  türklərin  7  millət 
vəkili var idi. 1912-ci ildə fəaliyyətə başlayan IV Dumada za-
dəganların  nümayəndələri  34  faizdən  51  faizə  qədər  çoxal-
mışdı.  Kəndlilərin  nümayəndələri  43  faizdən  24,4  faizə,  fəh-
lələrin nümayəndələri isə 3,4 faizdən 2,3 faizə qədər azalmışdı. 
Rus  cəmiyyətinin  başqa  sinifləri  ilə  birlikdə  məhkum 
millətlərin millət vəkillərinin sayı 24,2 faizə enmişdi. 
Rusiya  Dumalarına  seçilən  türk  deputatlar  Müsəlman 
fraksiyasında  birləşmişdilər.  Müsəlman  fraksiyasının  qarşı-
sında duran ən vacib məsələ türk xalqlarının dini-mədəni özü-
nəməxsusluğunu  saxlamaq,  Rusiya  vətəndaşları  kimi  müsəl-
manların  da  hüquq  bərabərliyi  əldə  etmələrinə  çalışmaq,  vi-
layətlərdə torpaqların milliləşdirilməsi, dini işlərdə və yerlərdə 
idarəetmədə  geniş  muxtariyyət  verilməsindən  ibarət  idi.  Türk 
deputatlar  Duma  tribunasından  çıxış  edərək  Rusiya  imperi-
yasının  Cənubi  Qafqazda  yeritdiyi  milli  qırğın  siyasətini, 
xalqımıza  qarşı  yol  verilən  ayrı-seçkiliyi,  köçürmə  siyasətini, 
bütöv bir xalqın hüquqsuzluğunu, kölə halına salındığını bütün 
açıqlığı  və  kəskinliyi  ilə  tənqid  edir,  yalnız  türklərin  deyil, 
bütün Rusiya müsəlmanlarının mənafeyini müdafiə edirdilər.  
II  Dövlət  dumasında  Müsəlman  fraksiyası  özünün  11 
downloaded from KitabYurdu.org

---