Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси
11
D.Rikardo «Siyasi iqtisadın və vergiyə cəlb olunmanın başlanğıcı»
adlı əsərində sahibkarın rolu haqqındakı mülahizələri inkişaf etdirmişdir. O
sahibkarlıq fəaliyyətini kapitalizmdə abstrakt, sonsuz və təbii istehsal üsulu,
sahibkarlıq fəaliyyətini isə effektiv təsərrüfatçılığın vacib elementi hesab
edirdi. K.Marksın iqtisadi nəzəriyyəsinin əsasını isə tamamilə alternativ ba-
xış təşkil edir. Daha doğrusu o, sahibkarlıq fəaliyyətinə kaptalizmdən doğan
istismarçı alət kimi baxırdı.
Sonralar istehsal amillərinin koordinasiyası ideyası A.Marşall (1842-
1924) tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. O, istehsalın üç əsas amilinə dördüncü
amili – sahibkarlıq fəaliyyətini əlavə etmiş, sahibkarlıq fəaliyyətinin cəmiy-
yətin həyatında mühüm rol oynadığını, iqtisadi prosesləri sürətləndirdiyini
və təkmilləşdirdiyini xüsusi vurğulamışdır.
Avstriya iqtisadçısı Y.Şumpeter (1883-1950) « qtisadi inkişaf nəzə-
riyyəsi» adlı kitabında sahibkarlıq fəaliyyətini kapitalist iqtisadiyyatında
iqtisadi artımın təmin edilməsində başlıca hərəkətverici qüvvə hesab edirdi.
O, sahibkarı, hər şeydən öncə, yüksək risk, yaradıcılıq və sərbəstliyə səy
göstərən bir şəraitdə yeni fəaliyyət kombinasiyaları yaradan və yenilikləri
reallaşdıran novator kimi nəzərdən keçirirdi.
Y.Şumpeter sahibkarlıq fəaliyyətinin aşağıdakı funksiyalarını qeyd
etmişdi:
- yeni, istehlakçıya hələ məlum olmayan maddi nemətin və ya əvvəlki
nemətin, ancaq yeni keyfiyyətdə istehsal edilməsi;
- istehsalın əvvəllər tətbiq edilməmiş yeni metodlarından istifadə edil-
məsi;
- yeni satış bazarlarının mənimsənilməsi və ya əvvəlkilərin geniş-
ləndirilməsi;
- xammalın yeni mənbə və növlərinin mənimsənilməsi;
- istehsal və satışın yeni təşkilati formalarının həyata keçirilməsi.
ngilis iqtisadçısı, Nobel mükafatı laureatı F.A.Hayek (1899-1922)
sahibkarlığın mahiyyətini spesifik şəkildə nəzərdən keçirmiş və sahibkarlığı
bu və ya digər fəaliyyət növü kimi deyil, maksimum mənfəət əldə etmək
üçün yeni iqtisadi imkanların axtarılması və öyrənilməsi kimi
səciyyələndirmişdir.
qtisadi ədəbiyyatda «sahibkar» anlayışı haqqında müxtəlif fikirlərə
rast gəlinir, ancaq onların hamısında müəyyən oxşarlıq nəzərə çarpır.
«Ekonomiks» dərsliyinin müəllifləri K.Makkonnell və S.Brju sahibkarlığa
xüsusi fəaliyyət növü kimi baxırlar, hansı ki, əsasında bir sıra vacib şərt və
tələblər durur. Birincisi, sahibkar əmtəə və xidmətlərin istehsalının vahid
prosesində torpaq, kapital və əmək resurslarının birləşdirilməsi təşəbbüsünü
öz üzərinə götürür. kincisi, biznesin həyata keçirilməsi prosesində əsas qə-
rarın qəbulu kimi çətin vəzifəni öz üzərinə götürür, hansı ki, müəssisənin
fəaliyyət kursunu müəyyən edir. Üçüncüsü, sahibkar yeni məhsulun isteh-
Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси
12
salına, yeni istehsal texnologiyalarının və biznesin təşkilinin yeni for-
malarının tətbiqinə cəhd göstərən novatordur. Nəhayət, dördüncüsü,
sahibkar riskə gedən insandır.
Professor Q.N.Manafov biznes və sahibkarlıq arasında ümumi cəhətlər
kimi hər ikisinin bazarla əlaqəli olmasını, mənfəət götürməyə yönəlməsini,
məhsul və xidmət istehsalı və satışı şəklində həyata keçirilməsini qeyd edir.
Onun fikrincə, sahibkarlığın biznes fəaliyyətindən fərqi isə onun innovasiya
xarakteri ilə məhdudlaşmır. Konkret işin və sövdələşmənin reallaşması ilə
ə
laqədar olan biznes fəaliyyətindən fərqli olaraq sahibkarlıq bazar iqtisa-
diyyatında fasiləsiz bir proses olub, onun mövcudluğunun və inkişafının
ə
sas şərtidir.
Professor A.B.Abbasovun fikrincə sahibkar – risk şəraitində fəaliyyət
göstərən, təşəbbüskar, yaradıcı, sosial-iqtisadi mexanizmi təşkil edən in-
sandır. Düzdür, «sahibkar» və «sahibkarlıq» anlayışlarında yaxınlaşma hiss
olunur. Əslində sahibkar sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan insandır.
«Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanu-
nunda yazılmışdır: «Sahibkarlıq fəaliyyəti (sahibkarlıq) fiziki şəxslərin,
onların birliklərinin, habelə hüquqi şəxslərin mənfəət və ya şəxsi gəlir əldə
edilməsi məqsədilə özlərinin cavabdehliyi və əmlak məsuliyyəti ilə, yaxud
digər hüquqi və ya fiziki şəxslərin adından qanunvericiliklə qadağan edil-
məyən təsərrüfat fəaliyyətinin bütün növləri, o cümlədən məhsul istehsalı,
satışı və xidmətlər göstərilməsi formasında həyata keçirdikləri müstəqil
təşəbbüskarlıq fəaliyyətidir». Bu tərif təkmildir, sahibkarlıq fəaliyyətinin
məzmununu dəqiq əks etdirir.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında və “Sahibkarlıq fəa-
liyyəti haqqında” Qanununda təsbit edilmişdir ki, fiziki və hüquqi şəxslər
qanunvericiliklə qadağan edilməyən təsərrüfat fəaliyyətinin bütün növləri, o
cümlədən məhsul istehsalı, satışı və xidmətlər göstərilməsi formasında
müstəqil biznes fəaliyyəti ilə məşğul olmaq hüququna malikdirlər.
qtisadi ədəbiyyatlarda “biznes” termininə müxtəlif təriflər verilir,
məsələn:
- biznes – öz biliyi, bacarığı və kapitalından istifadənin köməyi ilə gə-
lirin alınmasına yönəldilən insan fəaliyyətidir;
- biznes – işin görülməsi sistemidir, insanlar üçün zəruri məhsul
istehsalı və xidmətlərin göstərilməsidir;
- biznes – istehlakçıların tələbatını ödəmək üçün yaradılan istehsal
sistemidir;
- biznes - yüksəkkeyfiyyətli məhsul istehsalı və xidmətlər göstərilməsi
vasitəsilə puldan pul əldə etmək bacarığıdır.
Yuxarıda söylənilən fikirləri umumiləşdirərək biznesə aşağıdakı tərifi
vermək daha düzgün olardı.