Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
Yüklə 4,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Siyas ətd ə v ə iqtisadiyyatda s ərb əstlik, hürriyy ət, insan azadlı ğı, insan haqlarının qorunması v ə s ərb
Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 229 Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Sədri seçilmiş Heydər Ə liyevin parlamentin tribunasındakı ilk çıxışında bəyan olun- muşdur: “Siyasətdə və iqtisadiyyatda sərbəstlik, hürriyyət, insan azadlığı, insan haqlarının qorunması və sərbəst iqtisa- diyyat, bazar iqtisadiyyatı prinsipləri bərqərar olmalıdır”. Ulu Öndərin bu bəyanatı, müasir Azərbaycanın çağdaş iqtisadi inkişaf strategiyasında sistemli transformasiyanın başlan- ğ ıcı hesab edilməlidir. Dövlət rəhbəri kimi özünün ilk çıxışında “ stədiyimiz məqsədlərə çatmaq üçün vəzifə, iqtisadiyyatın bütün sahələrində islahatlar aparmaqdan və bu islahatlar vasitəsilə Azərbaycanın mövcud iqtisadiyyatını sərbəst iqtisadiyyat prinsip- ləri əsasında irəlilətməkdən ibarətdir” deməklə Heydər Əliyev islahatların istiqamətini göstərirdi. Eyni zamanda o, xüsusi qeyd edirdi: “Bazar iqtisadiyyatı prinsiplərini tətbiq edərək, sərbəst iqtisadiyyata geniş yol verərək və onu əsas yol hesab edərək, bun- ların hamısını əhalinin bütün təbəqələrinin rifah halının sosial vəziyyətinin yaxşılaşmasına yönəltməliyik”. Heydər Əliyevin inkişaf strategiyası dərin elmi məntiq üzə- rində qurulsa da, O dahiyanə tərzdə dünya təcrübəsinin dərclə- rindən müdrik nəticələr çıxararaq, eyni zamanda, qeyd edirdi ki, “Azərbaycanda iqtisadi islahatlar ideologiya əsasən deyil real həyat həqiqətlərinə uyğun aparılacaq”. Dahi Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu iqtisadi inkişaf stra- tegiyasının evolyusiyasını və onun əməli nəticələrini daha düzgün qiymətləndirmək üçün dövlət müstəqilliyimizin start şəraitini nəzərə almaq vacibdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan iq- tisadiyyatı keçmiş SSR tərkibində kifayət qədər yüksək, lakin birqiymətli müsbət qiymətləndirilməyən inkişaf səviyyəsinə malik olmuşdur. Müstəqillik ərəfəsinin son iyirmi illik dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı rəvan getməmişdir. Məsələn, 1970-1980-cı illərdə respublikada iqtisadi artımın orta illik sürəti 1960-1970-cı illərdəki 5,2%-dən 7,4%-ə yüksəldiyi halda, 1980- 1990-cı illərdə kəskin azalmışdır. 1981-1985-ci illərdə orta artım sürəti 4,9% olmuş, 1986-1990-cı illərdə isə artım sürəti orta hesabla ildə 5-6% azalmağa başlamışdır. 1989-cu ildə isə istehsal Расим Щясянов 230 həcminin mütləq azalması baş vermiş və 1990-cı ildə ölkədə milli gəlir əvvəlki ilə nisbətən 7% azalmışdır. Tədqiqatlar göstərir ki, SSR -nin dağılması və Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpa olunması ilə başa çatan planlı ida- rəetmə dövrünün iqtisadiyyatımızda miras qoyduğu əsas prob- lemlər aşağıdakılardan ibarət olmuşdur: • Xalq təsərrüfatının strukturunun qeyri-təkmil formalaş- ması. Respublikada mövcud sənaye-istehsal fondlarının 60%-i xammal və aralıq məhsullar istehsal edən sahə komplekslərində cəmlənmiş, istehsalın səmərəliliyi və texniki tərəqqini təmin edən sahələrin payı isə cəmi 30,4% təşkil etmişdir. • qtisadiyyatda komplekslilik səviyyəsinin aşağı olması, xammal və materialların istehsalı, ilkin və son emalı sahələri arasında əlaqənin zəif inkişaf etməsi nəticə- sində ölkədən aparılan məhsulun 45-55%-i son istehlak təyinatlı olmurdur. • Məhsuldar qüvvələrin qeyri-bərabər yerləşməsi sayə- sində iqtisadiyyatın sahə və ərazilər üzrə qeyri-mütəna- sib cəmlənməsi baş vermişdir. 90-ci illərin sonunda sə- naye məhsulunun 35%, sənaye-istehsal fondlarının 70%-i və işçi heyətinin 41%-i neft-qazçıxarma və onunla sıx bağlı sənaye sahələrinin payına düşmüşdür. 1981-1990-cı illərdə maşmqayırma sənayesinin yeni başla- yan tikintilərinin 60%-i Bakıda, 40%-i isə Gəncədə yerləşdiril- mişdir. • Xalq təsərrüfatmm vacib səmərəlilik göstəricisi hesab olunan fond verimi uzun illər ərzində azalma meyli ol- maqla 1985-1990-cı illərdə 10%-dək aşağı düşmüşdür. • stehsal olunan məhsulun, xüsusi ilə xalq istehlak mal- larının keyfiyyəti aşağı olmaqla bərabər, əhalinin hər nəfərinə düşən miqdar üzrə keçmiş ttifaqda 2 dəfə az olmuşdur. • qtisadiyyatın qeyri-təkmil quruluşu nəticəsində Azər- baycan aparılan və gətirilən malların həcmi 80-ci illərin sonların- Игтисади сийасят: методолоэийа вя практика 231 da stabil müsbət saldoya malik olmuşdur. Bu dövrdə ixrac idxalı 30-40% üstələmişdir. qtisadi inkişafda yol verilmiş nöqsanlar ümumi iqtisadi yüksəlişə mane olduğu kimi, əhalinin sosial vəziyyətinə də öz mənfı təsirini göstərmişdir. Belə ki, 90-cı illərin əvvəlində Azər- baycan həyat səviyyəsini səciyələndirən əksər göstəricilər üzrə keçmiş ttifaqda ən axınncı yerləri tuturdu. Keçmiş SSR -nin dağılması ərəfəsində Azərbaycan iqtisa- diyyatınm düşdüyü şəraitin qısa xarakteristikası sübut edir ki, Dövlət müstəqilliyinin bərpası, iqtisadi böhranın dərinləşməsi kimi arzuolunmaz faktla eyni vaxta təsadüf etmişdir. Təbii ki, belə şəraitdə iqtisadi transformasiya müəyyən fak- torların ciddi təsirinə məruz qalmışdır. Bunların ən vacibləri və obyektiv hesab olunanları müstəqil ölkənin bütöv iqtisadi siste- minin yaradılmasının, təsərrüfat münasibətləri və mexanizminin ə saslı dəyişdirilməsi və hərbi-siyasi çaxnaşmalar şəraitində apa- rılmasınm məcburiliyi olmuşdur. Ə sasən təbii xammalın, ucuz və bol işçi qüvvəsinin intensiv istifadəsinə əsaslanan material və enerji tutumlu sahələrin inkişaf et- dirilməsi, iqtisadiyyatın struktur böhranları üçün “münbit” qurulu- ş unun formalaşmasına şərait yaratmışdır. Məhsuldar qüvvələrin inkişafının "Ümumittifaq" mənafelərinə tabe etdirilməsi direktiv idarəetmədən, "effektli tələb" idarəçiliyinə keçiddə multiplikativ reqressiya doğurmuşdur. qtisadi inkişafda yol verilmiş nöqsanlar ümumi iqtisadi yüksəlişə mane olduğu kimi, əhalinin sosial vəziyyətinə də öz mənfi təsirini göstərmişdir. Belə ki, ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəl- lərində Azərbaycanın həyat səviyyəsini səciyyələndirən əksər gös- təricilər üzrə keçmiş ttifaqda ən axırıncı yerləri tuturdu. Keçmiş SSR -nin dağılması ərəfəsində Azərbaycan iqtisadiy- yatının düşdüyü şəraitin qısa xarakteristikası sübut edir ki, dövlət müstəqilliyinin bərpası, iqtisadi böhranın dərinləşməsi kimi arzu- olunmaz faktla eyni vaxta təsadüf etmişdir. Təbii ki, belə şəraitdə iqtisadi transformasiya müəyyən faktor- ların ciddi təsirinə məruz qalmalı olmuşdur. Bunların ən vacibləri və Расим Щясянов 232 obyektiv hesab olunanları müstəqil ölkənin bütöv iqtisadi sisteminin yaradılmasının təsərrüfat münasibətləri və mexanizminin əsaslı də- yişdirilməsi və hərbi-siyasi çaxnaşmalar şəraitində aparılmasının məcburiliyi olmuşdur. Ötən dövrdə aparılmış iqtisadi islahatların xarakterini qiymət- ləndirmək üçün onun çərçivə şərtlərini və iqtisadi sistemin ümumi dinamikasına, inkişaf mərhələlərinə adekvat aktual vəzifələrini müəyyənləşdirmək zəruridir. Azərbaycanda iqtisadi sisteminin transformasiyası ötən dövrdə iki ən mühüm məqsədə istiqamətlən- dirilmişdir: • müstəqil ölkəyə məxsus bütöv iqtisadi sistemin yara- dılması; • təsərrüfat mexanizminin bazar prinsipləri üzrə transfor- masiya olunması. Bütün digər vəzifə və məqsədləri özündə birləşdirən bu iki qlobal hədəfın realizasiyasının iki sistemdənkənar istiqamətləndi- ricisi olmuşdur. Bunların birincisi, mahiyyət etibarilə heç də obyek- tiv xarakterli olmayan cəlb olduğumuz müharibə, ikincisi isə əsa- sən obyektiv mahiyyətli dünya təsərrüfat sisteminin inkişaf tenden- siyasıdır. slahatların ölkədə bütöv iqtisadi sistem yaratmaq məqsədi mahiyyət və ardıcıllıq baxımından ilkin hesab olunur. Həm də bu daha çox institusional struktur xarakterli məsələdir. Onun əsas və- zifələri sırasına milli valyutanın, milli bank-kredit sisteminin və vergi-gömrük sisteminin yaradılması; ölkədə fəaliyyət göstərən bütün iqtisadi agentlər üçün hüquqi və idarəetmə baxımından vahid məkanın formalaşdırılması; özünü inkişaf və dayanıqlığın təmin- edici potensialının bərpası üçün iqtisadiyyatm strukturunun təkmil- ləşdirilməsi; zəruri proporsiyaların yaradılması və s. aiddir. Heydər Əliyev strategiyasına əsaslanan iqtisadi sistemin tnas- formasiyası yönümündə görülmüş işlər Azərbaycanın iqtisadi isla- hatlar modelini və onun analitik xüsusiyyətlərini formalaşdırmağa imkan verir. Dinamik inkişaf məntiqinə malik olan iqtisadi transformasiya modelinin ötən dövrdəki realizasiyasının ən mühüm xüsusiyyəti Yüklə 4,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|