15
Korporasiyanın daşıdığı məsuliyyət ona daxil olan şəxslərin məsuliyyəti
olmaya da bilər;
Fərdi investorların məsuliyyət dərəcəsi, onların korporasiyaya qoyduqları
payın həcmi ilə məhdudlaşır və uyğun olaraq onların mümkün olan ziyanları
qoyduqları paydan artıq olmayacaqdır. Biznesin korporativ idarəedilmə forması
investorlar üçün investisiya riskinin diversifikasiya edilməsi imkanını yaradır, belə ki
onlar “yumurtaları bir səbətə qoymadan” (yəni, kapitalların hamısını bir quruma sərf
etmədən) eyni zamanda bir sıra şirkətlərdə iştirak edə bilər.
Bunun hesabına,
korporasiyalar zəruri olan maliyyə ehtiyatlarını qazanır, eləcə də səviyyəsi hər bir
fərdi investorun imkanı xaricində olan riski üzərinə götürə bilir. Bununla yanaşı,
şirkət fəaliyyətinə nəzarətin bir hissəsinin itirilməsi hesabına məhdud məsuliyyətin
üstünlüyü əldə edilir. Korporasiya şirkətin əməliyyatlarının idarə olunması hüququnu
menecerlərə verir. Elə buna görə də, şirkətlərin səhmdarları, prinsipial əhəmiyyətli
qərarlar istisna olmaqla, korporasiyanın fəaliyyətinin bir çox aspektləri üzrə
qərarların qəbul olunması hüququnu direktorlara və menecerlərə ötürürlər.
Korporasiyanın kapitalının əhəmiyyətli dərəcədə «xırdalanması» şəraitində, yəni hər
biri şirkətin əhəmiyyətsiz dərəcədə kapitalına sahib olan çoxsaylı səhmdarlar
tərəfindən korporasiyanın təsis edilməsi zamanı onun fəaliyyəti üzərində nəzarət va-
sitələrinin səhmdarlar tərəfindən «güzəştə» verilməsi sahiblik və idarəetmə
vəzifələrinin ayrılmasına gətirib çıxarır. (4, 86)
Açıq tipli iri korporasiyalar üçün kapitalın belə xırdalanması nəinki istisna
haldır, hətta daha çox normal vəziyyətdir. Məsələn, Britaniyanın, ümumiyyətlə, iri
səhmdarı olan açıq tipli iri korporasiyalarının yalnız 13%-də malik olduğu zərfdə
kapitalın 25%-dən çox hissəsi olan səhmdar mövcuddur. Bu tipli şirkətlərin ancaq
6%-ində yalnız bir iri səhmdar vardır və ancaq yüzdə bir halda bir səhmdara məxsus
olan zərf səhmdar kapitalının 75%-indən çoxdur. Bu maraqların ayrılmasını fərz
etmək üçün isə bizim kifayət qədər əsasımız var. Birincisi, menecerlər səhmdarların
maraqları ilə birbaşa əlaqədar olmayan korrupsiyanın ölçüləri, yaxud tutduqları
vəzifə ilə bağlı hakimiyyət və nüfuz kimi bir sıra amillərin təsirinə məruz qalırlar.
16
Belə mülahizələr menecerləri, nəinki səhmdarların maraqları ilə uyuşmayan və hətta
onların ziyanına olan (deyək ki, şirkətin ofisi üçün yeni göydələnin tikintisi barədə)
qərarların qəbuluna gətirib çıxara bilər. İkincisi, menecer və səhmdarların aldıqları
maddi mükafatların forması və ölçüləri biri-birindən fərqlənir. Ənənəvi olaraq me-
necerlərə əməkhaqqı şəklində təminatın zəmanəti verilir. Eyni zamanda, isə, şirkət
özünün bütün öhdəlikləri üzrə hesablaş-dıqdan sonra, səhmdarlar onun gəlirinin qalan
hissəsinə sahiblik iddiasında ola bilərlər. Bu iki mükafatlandırma formasının bir-biri
ilə əlaqələndirilməsinin qeyri-mümkünlüyü onların təbiətindən irəli gəlir, halbuki bu
istiqamətdə bir çox cəhdlər edilib. Menecerlərə şirkətin səhmləri, opsionlar şəklində
mükafatlar verilmiş, eləcə də onların əmək haqqlarının səviyyəsinin korporasiya
səhmlərinin dəyər səviyyəsilə uzlaşdırılması cəhdi edilmişdir.
Menecerlər ilə səhmdarların
maraqlarının
uzlaşdırılmasının bu cür
əsaslandırılmış üsullarının uğurla nəticələndiyi halda da problem olduğu kimi qalır.
Bir qayda olaraq, səhmdarlar konkret korporasiyaya öz əmanətlərinin bir hissəsini
qoyub, investisiyalarını bir sıra şirkətlər arasında paylaşdırırlar. Menecerlər isə
əksinə, öz əmanətlərini bir yerdə - işlədikləri şirkətdə cəmləşdirirlər. İş onların
başlıca sərvətidir və onun itirilməsi onlar üçün çox ciddi təhlükə yaradar. Buna görə
də, son nəticədə maraqlarının uzlaşacağı ehtimalına baxmayaraq, menecer səhmdarın
bəyənməyəcəyi qərarlara üstünlük verə bilər. Səhmdarlar korporasiyanın yüksək gəlir
əldə edəcəyi əməliyyatlara üstünlük verirlər. Menecerlərə isə, gözlənilməz
hadisələrin yaratdığı təhlükənin azaldılması üçün atılan addımlar sərfəlidir, məsələn:
xarici borc hesabına yox,
bölüşdürülməmiş gəlir hesabına maliyyələşdirmə
şirkət kapitalının diversifikasiyası yolu ilə müflisləşmə təhlükəsinin
azaldılması.
Bir qrup kimi, səhmdarlar korporasiyanın idarəedilməsinə nəzarəti həyata
keçirməyə səy göstərirlər. Səhmdarların sayı çox olduqca, ayrı-ayrılıqda onların hər
birində nəzarətə vaxt və qüvvə sərf etməyə istək az olur. Mənfəətin hamı arasında
17
bərabər paylandığı zaman idarəetmənin qayğılarını heç kim öz üzərinə götürmək
istəmir. Bu, iqtisadçıların «minib ödənişsiz getmək» problemi («free rider» problem)
adlandırdıqlarının klassik nümunəsidir. Səhmdarların hər birinin korporasiyanın
inzibati heyətinin fəaliyyətinə nəzarət etməli olduğu halda, onlar bu iş üzrə səyləri
digərlərinin öhdəsinə qoymağa meyillidirlər («minib ödənişsiz getmək»). Digər
tərəfdən, əgər heç kim «arabanı çəkməyəcəksə», onda arabada heç kim də getmə-
yəcəkdir. Buna görə, səhmdarların idarəetməyə belə münasibəti nəticəsində şirkətin
fəaliyyəti nəzarət altından çıxa bilər. Səhmdar kapitalın «xırdalanması» səbəbindən
idarəetmə və sahibkarlıq funksiyalarının məlum ziddiyətlərinin yarandığı şəraitdə
inzibati heyətin fəaliyyətinə nəzarət məsələlərinin həlli, elə korporativ idarəetmə
probleminin özünü təşkil edir. Korporativ idarəetmə problemini aşağıdakı şəkil 2-də
ümümiləşdirib göstərmişik
.
Sxem 2. Korporativ idarəetmə problemləri
(internetdən götürülmüş məlumatlar əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır)
Bunlar sadə məsələlər deyil və müxtəlif ölkələrdə onların həllinin
özünəməxsus üsulları mövcuddur. Keçirilən sorğu nəticəsində Azərbaycanda
korporativ
idarəetmə
problemləri
səlahiyyətlərin
dəqiq müəyyən
edilməməsi
maraqların
toqquşması
nəzarət
mexanizminin
düzgün
qurulmaması
mərkəzləşmə
nin olmaması
yüksək ixtisaslı
mütəxəsislərin
catışmamzlığı
korporativ
idarəetmə
qanunvericiliyinin
qeyri-səmərəliliy
yeni texnologiyaya
uyğunlaşmanın
həyata
keçirilməməsi