Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti

68
 
 
ni  təmin  edən  ətraf  mühitin  keyfiyyət  göstəricilərinin 
müəyyən edilməsi; 
-
 
ətraf mühitə zərərli təsir – ekoloji sistemin ayrı-
ayrı  komponentlərinin    kəmiyyət  və  keyfiyyətcə  dəyiş-
məsinə,  ekoloji  tarazlığın  pozulmasına  səbəb  olan  kim-
yəvi və bioloji, zərərli fiziki, texniki, dağ-mədən işlərin-
də texnologiyanın pozulması, təbii ehtiyatlardan israfçı-
lıqla istifadə edilməsi ilə müşayiət olunan fəaliyyət. 
Ətraf  mühitin  mühafizəsinin  əsas  prinsipləri 
aşağıdakılardır: 
-
 
sosial-iqtisadi, mənəvi-estetik problemlərin qarşı-
lıqlı həlli; 
-
 
ərazilərdə ekoloji tarazlığın təmin edilməsi və po-
zulmuş təbii ekoloji sistemlərin bərpası; 
-
 
təbii  ehtiyatların  səmərəli  istifadə  olunması  və 
bərpası, təbiətdən istifadənin və ətraf mühitin mühafizə-
sinin iqtisadi stimullaşdırılmasının tətbiq edilməsi; 
-
 
ətraf  mühitin  bioloji  müxtəlifliyinin  qorunması-
nın təmin edilməsi; 
-
 
dövlət nəzarəti, ətraf mühitin mühafizəsi haqqın-
da qanunvericiliyin pozulmasına görə məsuliyyət; 
-
 
ətraf  mühitə  zərər  vurulmasının  qarşısının  alın-
ması və vurulan  zərərin qiymətləndirilməsi; 
-
 
ətraf  mühitin  mühafizəsi  sahəsində  əhalinin  və 
təşkilatların iştirakı; 
-
 
ətraf  mühitin  mühafizəsi  sahəsində  beynəlxalq 
əməkdaşlıq. 
Ətraf  mühitin  mühafizəsi  sahəsində  standart-
laşdırma  və  sertifikatlaşdırma  obyektlərinə  ekoloji 
təhlükəsizlik, əhalinin  həyat və sağlamlığına, təbii ehti-

---

69
 
 
yatların bərpasına və səmərəli istifadəsinə təhlükə yara-
da  biləcək  Azərbaycan  Respublikasında  istehsal  olunan 
və  ya  onun  ərazisinə  gətirilən  məhsullar  (işlər,  xidmət-
lər) və texnologiyalar aid edilir. 
1.
 
Təbiəti mühafizəni təmin etməyin  və təbiətdən 
istifadəni  tənzimləyən iqtisadi əsasları ekoloji təhlükə-
sizlik, təbii ehtiyatlardan  səmərəli istifadə, onların bər-
pası  və  artırılması  tədbirlərinin  işlənib  hazırlanmasına, 
planlaşdırılmasına və yerinə yetirilməsinə təbiətdən isti-
fadəçilərin maddi marağını artırmaqdır; 
2.
 
Ətraf mühitin mühafizəsinin fəaliyyət sahələ-
ri və iqtisadi əsasları: 
-
 
ətraf  mühitin  mühafizəsi  sahəsində  tədbirlərin 
proqnozlaşdırılması və maliyyələşdirilməsi; 
-
 
təbiətdən istifadəyə görə ödəmələr; 
-
 
ətraf mühitin çirkləndirilməsinə  görə  ödəmələr 
və cərimələr; 
-
 
ətraf  mühitin  mühafizəsi  sahəsində  iqtisadi  ma-
raqlandırma; 
-
 
ətraf mühitin mühafizəsi fondlarının yaradılma-
sı, qrantlar; 
-
 
beynəlxalq  qurumlardan  ekoloji  proqramları  hə-
yata keçirmək məqsədilə ayrılan vəsaitlər. 
3. Ətraf mühitin çirkləndirilməsinə görə müəssisə-
lərdən, təşkilatlardan və vətəndaşlardan alınan cərimələr 
bir qayda olaraq ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində təd-
birlərin maliyyələşdirilməsinə sərf edilir. 
 
 
 

---

70
 
 
2. Ətraf mühitin planlaşdırılması və idarə olunması 
 
Təbii  ehtiyatlar  dedikdə  yer  üzərində  və  onun 
daxilində  mövcud  olan  ehtiyatlar,  sərvətlər  nəzərdə 
tutulur.  Bu  ehtiyatlara  torpaq,  su,  hava,  faydalı  qa-
zıntılar, enerji ehtiyatları, bitki və heyvan növləri və 
s. daxildir. Hər hansı bir ərazidə bunların birlikdə cəmi 
kompleks  və  ya  landşaftlar  adlanır.  Təbii  ehtiyatlar  bir 
neçə  qrupa  aid  edilir:  faydalı  qazıntılar  (geoloji  sərvət-
lər),  iqlim  ehtiyatları,  torpaq  ehtiyatları,  su  ehtiyatları, 
bitki  və  heyvanat  ehtiyatları.  Bu  qruplardan  əlavə  atom 
enerjisi  (nüvə  daxili  və  istilik  nüvə)  və  planetar  enerji 
mənbələri-qabarma-çəkilmə  geometrik  enerji  də  təbii 
ehtiyatlara  aiddir.  Təbii  ehtiyatlardan  istifadə  forma-
sına  və  istiqamətinə  əsasən  onların  iqtisadi  təsnifatı 
aparılır. 
İlk növbədə 2 qrup nəzərdə tutulur: 
1.
 
İnsanların yaşaması üçün labüd təbii varlıqlar; 
2.
 
Əmək vasitəsi mənbəyi olan təbii varlıqlar. 
Maddi istehsal ehtiyatlarına: sənaye, kənd təsərrü-
fatı daxildir. 
Qeyri-maddi istehsal sahəsinin ehtiyatları: vasitə-
siz istehsal, vasitəli istifadə. 
Maddi istehsal ehtiyatlarının sənaye və kənd təsər-
rüfatında  istifadəsi  məlumdur.  Qeyri-istehsal  sahəsinin 
bölmələrinə gəldikdə, bilavasitə istehsal olunan ehtiyat-
lar qrupuna, əhalinin həyat vasitələri kimi istifadə etdiyi 
şeylər; vasitəli istifadə qrupuna isə - təbiətin idman, isti-
rahət, müalicə və digər məqsədlərə istifadəsi aiddir. 
Təbii vasitələr bir neçə məqsəd üçün istifadə oluna 

---

71
 
 
bilər.  Məsələn,  su  içmək  üçün,  həmçinin  hidroenerji 
mənbəyi  kimi,  nəqliyyat  üçün  və  məişətdə  istifadə  olu-
nur. Meşə - oduncaq mənbəyi, istirahət yeri, otlaq, gilə-
meyvə  və  toxum,  dərman  bitkiləri  toplamaq  və  digər 
məqsədlər  üçün  istifadə  olunur.  Deməli,  təbii  ehtiyatlar 
istifadə  formasına  görə  iki  qrupa  ayrılır:  ixtisaslaşdırıl-
mış istifadə olunan və müxtəlif məqsədli istifadə olunan 
ehtiyatlar.  İxtisaslaşdırılmış  istifadəyə  -  faydalı  qazıntı-
ların çıxarılmasını şamil etmək olar. 
Müxtəlif  məqsədli  istifadə  kompleks  və  rəqabət 
xassəli  olur.  Kompleks  istifadə  və  təbii  ehtiyatı  istifadə 
edən  sahələr  bir-birilə  sıx  əlaqədar,  konkurent  isə  əksi-
nə, müxtəlif sahələrlə əlaqəsi yox dərəcəsindədir. Təbiə-
tin bütün amilləri bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə və təsirdə-
dir. Hər bir təbii ehtiyat növünün mühafizəsinin özünün 
xüsusiyyətləri və istifadə qaydaları vardır. 
Təbii  ehtiyatların  tükənmə,  çirklənmə  və  sıra-
dan çıxma təhlükəsi ondan kompleks planlı qaydada, 
qənaətlə istifadə etməyi tələb edir. Ona görə də hazır-
kı  şəraitdə  dünya  ölkələrində  ətraf  mühitin  qorunması-
nın və  təbii ehtiyatlardan  istifadənin kompleks planlaş-
dırılması  vacib  amil  kimi  ön  plana  çəkilir.  Kompleks 
planlaşdırma təbii ehtiyatlardan ardıcıllıqla, səmərəli is-
tifadə  etməyə,  onun  aktiv  elementlərlə  çirklənməsinin 
qarşısını almağa şərait yaradır. 
Təbii  ehtiyatların  kompleks  planlaşdırılması 
bir neçə istiqamətdə həyata keçirilir: 1) kənd təsərrü-
fatı sistemində ərzaq və qeyri-ərzaq məhsulları istehsalı, 
tədarükü, emalı, satışı, onunla  əlaqədə olan və ona xid-
mət edən sahələrin kompleks formada istifadəsini və ət-

---