7
Differensial metod məmulatın keyfiyyət göstəricisinin baza göstəricisi ilə
müqayisə etmək prinsipinə əsaslanır. Bunun üçün nisbi keyfiyyət göstəricisini
aşağıdakı düsturla təyin edirlər:
ib
i
i
P
P
q
, (1)
i
ib
i
P
P
q
, (2)
burada, P
i
- qiymətləndirilən məhsulun keyfiyyət göstəricisi;
P
ib
- fərdi baza göstəricisidir.
Birinci düstur o göstəricilər üçün istifadə olunur ki, onların artması məmulatın
keyfiyyətinin yaxşılaşmasına səbəb olur (məmulatın məhsuldarlığı, gücü, dəqiqliyi).
İkinci düstur isə o göstəricilər üçün tətbiq olunur ki, onların azalması məmulatın
keyfiyyətinin yaxşılaşmasına gətirib çıxarır (məmulatın maya dəyəri, material
tutumu, yanacaq sərfi).
Əgər göstərilən düsturlarla hesablanmış nisbi göstəricilər vahiddən çoxdursa və
ya vahidə bərabərdirsə, onda məhsulun keyfiyyət səviyyəsi etalon səviyyəyə
bərabərdir. Əgər göstəricilərin bir hissəsi vahiddən azdırsa, onda kompleks və ya
qarışıq metoddan istifadə edərək keyfiyyət səviyyəsini təyin edirlər.
Məhsulun keyfiyyət səviyyəsinin kompleks metodla qiymətləndirilməsi zamanı
ümumiləşmiş keyfiyyət göstəricisi anlayışından istifadə olunur. Bu halda keyfiyyət
səviyyəsini bir ədədlə xarakterizə etmək olar. Ümumiləşmiş göstəricilər kimi baş,
inteqral və orta tarazlaşmış göstəricilər tətbiq edilir. Bütün mümkün olan hallarda
qiymətləndirmə üçün məhsulun əsas təyinatını daha çox əks etdirən baş parametrdən
istifadə edilir. Məsələn, toxucu dəzgahının mühərrikləri üçün - saatlarla mühərrik
resursu ( motoresurs), avtomobil şinləri üçün - kilometrlə yürüş, kəsici qurğular üçün
metrlərlə kəsmə məsəafəsi və s. baş göstəricidir. Əksər hallarda baş göstərici ilkin
göstəricilərlə funksional əlaqəli olur. Məsələn, toxucu dəzgahın məhsuldarlığı
aşağıdakı düsturla təyin edilər:
ф
у
К
П
н
Г
60
,
burada,
n - baş valın fırlanma tezliyi,
dövr/dəq;
8
P
u
- parçanın 10 sm əriş üzrə sıxlığı;
K
f
- dəzgahın faydalı iş əmsalıdır.
İnteqral göstərici məmulatın istifadəsindən alınan faydalı effekt və onun
istehsalına və istismarına çəkilən ümumi xərclər məlum olduqda tətbiq olunur. Bu
göstərici aşağıdakı düsturla təyin edilir:
и
ъ
ф
ин
Х
Х
Е
К
,
burada,
E
f
– hesabat dövründə məmulatın istehsalından (istehlakından) əldə edilən
faydalı effekt;
X
j
- məmulatın yaradılmasına çəkilən xərclər;
X
i
– məmulatın istismarına (istehlakına) çəkilən xərclərdir.
Keyfiyyətin baş və inteqral göstəricilərini təyin etmək mümkün olmadıqda
məhsulun keyfiyyət səviyyəsini qiymətləndirmək üçün aşağıdakı düsturlarla təyin
edilən orta tarazlaşmış göstəricilərdən istifadə edilir:
a) orta ədədi tarazlaşmış göstərici
и
н
и
Г
и
г
М
Г
1
;
b) orta həndəsi tarazlaşmış göstərici
В
и
М
н
и
г
В
1
burada,
q
i
– düstur (1) və (2) vasitəsilə hesablanmış nisbi keyfiyyət göstəricisi;
M
i(Q)
- ümumiləşmiş göstəriciyə (Q) daxil olan i-ci göstəricinin çəki
parametri;
В
и
М
- ümumiləşmiş göstəriciyə (V) daxil olan i-ci göstəricinin çəki parametri;
i = 1,2,...n - məhsulun keyfiyyətinin orta tarazlaşmış göstəricisini təşkil edən
göstəricilərin sayıdır.
Əgər çəki parametrləri
M
i
= 1 şərtini təmin edirsə, bu halda onlar çəki
əmsalları adlanır. Çəki parametrlərinin qiymətlərini ekspert metodu ilə təyin etmək
olar.
Məhsulun keyfiyyət səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin qarışıq metodu fərdi
keyfiyyət göstəricilərinin məcmusu kifayət qədər böyük olduğu və hər bir
9
göstəricinin differensial metodla qiymətinin təhlili birmənalı cavab alınmasına imkan
vermədiyi hallarda tətbiq edilir. Bu metod fərdi və kompleks (qrup) göstəricilərinin
birlikdə tətbiqinə əsaslanır və aşağıdakı əməliyyatların ardıcıl yerinə yetirilməsini
nəzərdə tutur:
• fərdi göstəricilərin müəyyən hissəsini qruplarda birləşdirmək və sonra hər qrup
üçün müvafiq kompleks göstərici təyin etmək. Ayrı-ayrı mühüm göstəriciləri
qruplarda birləşdirmək də olar. Onları bu halda fərdi göstərici kimi sonrakı təhlil
zamanı istifadə etmək olar;
• alınmış kompleks və fərdi göstəricilər məcmusu əsasında diferensial metodla
məhsulun keyfiyyət səviyyəsini qiymətləndirmək.
Qeyd
etmək
lazımdır
ki,
məmulatların
keyfiyyət
səviyyəsinin
qiymətləndirilməsində qarışıq metoddan nisbətən az istifadə edilir.
Müxtəlif cinsli məhsul növləri məcmusunun keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün
keyfiyyət və qüsurluluq indekslərindən istifadə edilir [3].
Keyfiyyət indeksi (J
k
) baxılan dövrdə buraxılmış müxtəlif cinsli məhsulların
kompleks keyfiyyət göstəricisidir. Bu göstərici həmin məhsulun keyfiyyət
göstəricisinin nisbi qiymətlərinin orta tarazlaşmış göstəricisinə bərabərdir və
aşağıdakı düsturla təyin edilir:
иб
и
н
и
и
к
К
К
Ч
Ъ
1
,
burada Ç
i
– i növ məhsulun çəki əmsalı;
K
i
– i növ məhsulun kompleks keyfiyyət göstəricisi,
K
ib
– i növ məhsulun baza kompleks keyfiyyət göstəricisi,
i = 1,2,...n – məhsul növlərinin sayıdır.
Çəki əmsalı öz növbəsində aşağıdakı kimi təyin edilir:
н
и
и
и
и
Г
Г
Ч
1
,
burada Q
i
– buraxılan dövrdə
i növ məhsulun qiymətidir.
Qüsurluluq indeksi (J
q
) - baxılan dövrdə buraxılmış müxtəlif cinsli məhsulların
qüsurluluq əmsallarının orta tarazlaşmış qiymətinə bərabər kompleks keyfiyyət