Azərbaycan t a r ġ X ġ

112 

 

əhalisinə  olmazın  əzab lar  gətirmiĢdi.  XV  əsrin  birinci  rübündə  ölkədə  qoĢunların 

fasiləsiz  yerdəyiĢ məsi  və  hərbi  əməliyyatlar  xalq  kütlələrinin  gü zəranın ı 

ağırlaĢdırd ı.  Dözü lməz  həyat  Ģəraiti  yoxsul,  əzilən  kütlələri  fəaliyyətə  cəlb  etdi. 

Dövrün tarixçiləri bu gerçəklik haqqında az da o lsa məlu mat vermiĢlər. 

Bu  dövrdə  antifeodal  mübarizəsi  d ini  mü xalifət  Ģəklində  təzahür  edird i. 

Xalq  narazılığı  və  həyəcanların ın  artması  haqqında  Azərbaycanda,  həmhüdud 

ölkələrdə  rad ikal  Ģiə  məzhəbin in,  hürufiliyin  geniĢ  yayılması  əsasında  mühakimə 

yürütmək olar. ġiələr,  Hürufilər Tey murilərə və  feodal ö zbaĢınalığ ına qarĢı  inadlı, 

barıĢmaz  mübarizə aparırdılar. Hüru filik təliminin banisi azərbaycanlı Məhəmməd 

Təbrizinin oğlu Fəzlullah Nəimi id i. 

Əl-Hü rufi  təxəllüslü  Fəzlu llah  Nəimi  XV  əsrin  əvvəlində  Əmir  Tey murun 

oğlu  MiranĢah  tərəfindən  ġirvanda həbs  olunmuĢ  və bidətçi  kimi  edam  edilmiĢdi. 

Teymurilər  o   dövrdə  dərviĢ  və  zəvvar  kimi  ç ıxıĢ  et miĢ  xalq   hərəkat ı  baĢçıla rına 

amansız  divan  tururdular.  Xalq  arasında  böyük  nüfuza  malik  olan  Baba  Niki  adlı 

bir dərviĢin fəaliyyəti Tey muri hökmdarı  Öməri vahiməyə salmıĢdı.  Ömər hiy lə ilə 

onu sarayına  gətirib  edam  etdirmiĢdi.  1406-cı  ildə  Təbriz  əhalisi  onlardan  böyük 

məb ləğdə  pul  tələb  etmiĢ  Ömərin  casuslarına  qarĢı silahlı  mübarizə  yoluna  keçdi. 

Təbriz  sənətkarları  və  yo xsullarının  fəal  iĢtirak  etdiy i  bu  üsyana  Ģəhərin  yuxarı 

təbəqəsinin nümayəndələri ġey x Əxi Qəssab və Qazi Ġmadəddin rəhbərlik ed irdilər. 

Azərbaycan  ərazisi  Sultan  Əh mədin  əlinə  keçərkən  Qazi  Ġmadəddin 

Naxçıvan  mahalın ın  idarəçiliyini  ələ  ald ı.  Qara  Yusif  Ġmadəddinin  mahaldakı 

hakimiyyətini  tanımağa  məcbur  oldu.  Dövrün  tarixçiləri  məlu mat  vermiĢlər  ki, 

bundan  sonra  Qazi  əhalidən  alınan  vergilərin  həcmini  özü  müəyyən  etmiĢ  və  az 

vaxt  ərzində  xeyli  sərvət  yığ mıĢdı.  ġəhər  sakin ləri  hakimin   zü lmünə  qarĢı  üsyan 

etdilər, onu öldürdülər,  məmurlarına  isə divan tutdular.  Hakimin əmlakı üsyançılar 

tərəfindən qarət olundu. 

Hürufilərin  fəaliyyətinin  dövlət  üçün  təhlükəli  o lduğunu,  onun  antifeodal 

təmayülünü  bu  fakt  da  göstərir  ki,  CahanĢah  Qaraqoyunlunun  hakimiyyəti 

dövründə Təbrizdə onun əmri ilə 400 hürufi edam ed ilmiĢdi. 

CahanĢahın  məğlubiyyəti  və  ölü mündən  sonra  baĢlanmıĢ  iğtiĢaĢlar 

dövründə,  1467-ci  ildə  Təbrizdə  üsyan baĢ  verdi.  Salnaməçinin  məlu matına  görə, 

"alçaqlıq  və  əclaflıqda  məĢhur  olan  Sarvanqulu  adlı  b ir  Ģə xs  qaçqınlar  dəstəsi  ilə  

Təbrizə gəld i və pozğun ünsürlərin (ərazil) rəhbəri o ldu". O, "zorakılığa geniĢ Ģərait 

yaratdı və pozğun ünsürləri, qara camaatı (ronud və ovbaĢ) özünə cəlb etdi, Ģəhəri 

ələ  keçirməyə  baĢladı".  Məlu matdan  aydın  olur  ki,  söhbət  "dəvə  çarvadarı"nın 

(sarvanın)  baĢçılıq  etdiy i  xalq  üsyanından  gedir.  Gü man  etmək  olar  ki, 

Sarvanqulunun baĢçılıq  etdiyi  üsyanda  Təbriz  yo xsulları  və  sənətkarları  da  iĢtirak 

---

113 

 

edirdilər.  Üsyan  Qara  Ġskəndərin  qızları  ArayiĢ  bəyim  və  ġahsaray  bəyim 

tərəfindən yatırıld ı. On lar paytaxtda hakimiyyəti ələ  keçirməyə çalıĢaraq, qoĢunun 

bir  hissəsi  ilə  həmlə  etdilər.  Salnaməçi  ArayiĢ  bəyimi  cəsarətli  bir  qadın  kimi 

səciyyələndirmiĢdir: "O, qadın bəzəklərini hərbi yaraqla, örpəyi isə dəbilqə ilə əvəz 

etmiĢdi. Qeyri-ad i gücə malik olan ArayiĢ bəyim düĢməni (yəni  Sarvanqulunu) elə 

vurdu ki, ox onun sinəsindən çıxdı". ArayiĢ bəyim üsyanı yatırdı, müvəqqəti olaraq 

hakimiyyəti ö z əlinə aldı. 

XV  əsrin  ikinci  yarısında  xalq  narazılığın ın  artması  Azərbaycanda Ģiəliy in 

və onun ifrat cərəyanlarının (qulat) geniĢ yayılmasında ö z əksin i tapırdı. 

Aqrar  islahatdakı  uğursuzluqlar,  zülmün  artması  Ağqoyunlu  dövləti 

ərazisində  Ģiə  təlimləri  əsasında  inkiĢaf  edən  və  Ərdəbilin  Səfəv i  feodalları 

tərəfindən  idarə  olunan  geniĢ  xalq  hərəkatın ı  doğurmuĢdu.  Qaradağ  və  TalıĢ 

vilayətləri  Səfəvi  (qızılbaĢ)  hərəkat ının  əsas  mənbəyi  sayılırd ı.  Bu  vilayətlərdə 

Babəkin,  xü rrəmilərin  ictimai  bərabərlik,  maddi  sərvətlərin  bərabər  Ģəkildə 

bölünməsi ideyaları hələ də yaĢamaqda idi. Feodal  istismarına qarĢı yönəlmiĢ  xalq 

kütlələri hərəkatından Ərdəbil Ģey xləri istifadə etdilər. 

 

V FƏSĠL 

XIII-XV ƏSRLƏ RDƏ AZƏRB AYCAN MƏ DƏNĠYYƏ TĠ 

 

Maarif.  El m.  Monqol  zülmü  A zərbaycan  mədəniyyətinə  müəyyən  zərbə 

vurmuĢ, maarifin və elmin inkiĢafın ı ləngitmiĢdi. Monqol əsarəti mü xtəlif  xalqların  

çoxəsrlik mədəniyyətinə mənfi təsir göstərmiĢdi. Monqollar yerli mədəniyyəti istər-

istəməz qəbul etməli olmuĢdular. 

Azərbaycan hətta monqol iĢğalı dövründə də ġərqin ən  mühüm  mədəniyyət 

mərkəzlərindən  biri  o laraq  qalırd ı.  Maarif  sahəsində  xeyli  in kiĢaf  nəzərə  çarpırdı. 

Yeni məktəblər, mədrəsələr və ali təhsil müəssisələri təsis edilird i.  

Ġbtidai  təhsil  müəssisəsi  "məktəb",  orta  təhsil  müəssisəsi  isə  "mədrəsə" 

adlanırdı.  ġagird  məktəbdə  mü xtəlif  fənlər  haqqında  ilkin  məlu matlar  əldə  ed irdi. 

Məktəb  mədrəsə  üçün hazırlıq  mərhələsi  sayılırdı.  Belə  məktəblərdə,  adətən,  yaĢlı 

uĢaqlardan  bir-iki  nəfər  " xəlifə"  təyin  edilirdi.  Xəlifələr  dərslərin  hazırlan mas ında 

baĢqa  uĢaqlara  kö mək  edir,  müəllimin  göstəriĢlərini  həyata  keçirird ilər.  ġagirdlər 

15  yaĢına  çatanadək  ilk  təhsili  məktəbdə  alır,  sonra  isə  mədrəsəyə  qəbul 

olunurdular. Ġbtidai bilik verən bu  məktəblər sırasına "yetimlər ev i" və "təlim evi" 

adlanan xeyriyyə müəssisələri də daxil  idi. Məktəblərdə  xüsusi tədris proqramı yox 

idi.  Qu ranı  öyrəndikdən  sonra  uĢaqların  ço xu  mə ktəbi  b itirmiĢ  hesab  olunurdu. 

---