Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
hissəsi isə izaha ehtiyacı olmayan
qoğal
hissəsindən ibarətdir.
Məsələn: Bə id Noruz
diilə qoğal
boş həmsiya impezim
«Novruz bayramında qonşularla birlikdə içli qoğal (şorqogal)
bişirərik».
H odağa
- «elə» (Ab.). Sarə lap hodağa nə minü - «Sara
lap elə etməz».
K utirən
- «demək» (Ab.). Bu fel Quba, Xızı, Məlhəm
ləhcələrində «bətən», lahıc ləhcəsində «guftirən» formasında
işlənir.
Qall zərən
- «çağırmaq» (Ab.).
Zər ən
«vurmaq».
Məsələn: Əziz tünə qall zə, tü nə şiniri - «Əziz səni çağırdı,
sən eşitmədin». Lahıc ləhcəsində bu söz
qiyə zərən
formasında
qeydə alınmışdır.
Q ələbə
- «çox» (Ab.). Ə mü qələbə razü büründ -
«Məndən çox razı qaldılar». Digər tat ləhcələrində bu sözə
qe,
qəy
formalarında rast gəlmək olur.
Q orag birən
- «geyinmək» (Ab.).
Birən
(«olmaq»)
köməkçi felinin iştirakı ilə yaranan mürəkkəb sözdür. Məsələn:
Bə məktəb hamə nuqə alat
qor ağ birə
birund. «Məktəbdə hamı
təzə paltar geyinmişdi».
N osi-nosi
- «novruz payı» (Ab.). Eyni sözün təkrarı ilə
yaranmışdır. Məsələn: Əyəlun müamarund bə nosi-nosi xonçə
muxastund.
«Uşaqlar
gəlib
xonçadan
novruz
payı
i stərdi 1 ər/dil ərdil ər».
Pezirən
- «bişirmək» (Ab.). Əsasən, Balaxanı və
Suraxanı tatlarının dilində qeydə alınmışdır. Məsələn: Nezilə
əyəlü, nə mutanı xurak pezirən - «Nazilə uşaqdır, xörək bişirə
bilməz». Bu söz digər tat şivələrində «bürcundan» formasında
işlənir.
Pirvayi
- «yaxşı» (Ab.). Əsasən, Balaxanı tatlarının
dilində işlənir. Uşuna xuneyşun pirvayiyi - «Onların evləri lap
yaxşıdır».
76
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
Sürvə
- «öskürək» (Ab.). Qəri sürvə - sürvə hadi
saxtənbü «Qoca öskürə-öskürə danışırdı».
Sərzim i
- «üzüaşağı»
(Ab.).
Xaçmaz,
Dəvəçi
ləhcələrində
s ə r z ir a v a ,
Lahıc ləhcəsində isə
s ə r b ə n iiş v ə
kimi
işlənir. Məsələn: Ey taraf bire, sərzimi ibire - «Bu tərəfdən
gedəsi olsan, üzüaşağı düşəcəksən».
T arustan
- «qaşımaq» (Ab.). Bu sözün müqabili Quba
ləhcəsində
d iiş b ə d ira n ,
Lahıc ləhcəsində
q o r ıs ta n
sözləridir.
Tastən
- «bilmək» (Ab.).
T a s tə n i
, ya nə? - «Bilirsən, ya
yox!» Digər tat ləhcələrində
bıstcın b is tə n
kimi qeydə
alınmışdır.
Tşo
- «doşab» (Ab.). Əsasən, Balaxanı tatlarının dilində
işlənir. Məsələn: Saxtə xəşilə muxardim boş
tş o
boş rağan ve
lezzəti - «Qati xəşili doşabla, yağla ləzzətlə yeyərdik».
Şatur
- «qasid» (Ab.). Məsələn: Şatur, bereke nü maha
rahə və çahar ma mirey - «Qasid, niyə/nəyə görə doqquz aylıq
yolu dörd aya gəldin? Müq. et. Şam ağacı -
ş a tır k e ç i.
Qoz
ağacı - qotur keçi (Uşaq oyunu)».
L əbbadə
- «plaş» (Ab.). Məsələn: Poy
lə b b a d ə
xaştənə
dəkünü - «Qoy, plaşını geyinsin».
Qal şəndən
- «əmr etmək» (Ab.). Nadüfü dürüst əst,
amma key ki mü kağaz bnöyştənüm, bədə münə gal bızərənund
- «Sözün düzdür, amma nə vaxt mən kağız yazıram, mənə əmr
edirlər».
D irağundan
- «basdırmaq» (Xaç.). Məsələn: Camaət
kürə bi, şüştünd ürə və kəfən güftund urə, bardind ki,
d ir a ğ ım u n d
-
«Camaat yığışıb onu yudu, kəfənə bükdülər,
apardılar ki, basdırsınlar».
Sər zərən -
«qalxmaq» (Xaç.). (
s ə r
« b a ş » + z ə r ə n
«vurmaq»). Məsələn: Ma sər zərü - «Ay qalxdı/doğdu».
H əfsər
- «yeddi başlı div» (Kil.) (hərfən: nağıllarda divin
təyini). Məsələn: Ə pişe anu ye dər bu, dərə vakart vind ki,
77
Gülsüm Hüseynova.
Tat dilinin leksikası
incə ye
həfsəri
döü nişte - «Qarşısında bir qapı vardı, açdı,
gördü ki, bir
yeddibaşlı
div oturub.
Füdərən
- «söymək» (Kil.). Məsələn: Baqqal hürsi birə,
füdərə dəbrişə. «Baqqal hirslənir, dərvişi söyür».
Ləc durm arən
- «acığı gəlmək» (Kil.). Məsələn: Əz ü
qəy ləc durmarabü - «Ondan çox acığı gəlirdi».
X udadus
- «rəhmdil» (Kil.) (hərfən: «allah dostu»).
Məsələn: İm mərd bire psice bol xudadus - «Bu kişi çox
rəhmdil adam idi».
Terter
- «iman» (Kil.). Məsələn: Ey ti iman, hazar manət
pul, mən bərum, nun buxrum - «Ey sən imanın, min manat pul
ver, gedim çörək yeyim».
H əvardən
- «yaymaq» (Quba). Bəre arsi zənun lavaş
həvardənund. «Qadınlar toy üçün lavaş yayırdılar».
N ühəvar
«oxlov» (Dəv., Qon. k., Q.)
{mtn
«çörək» +
həvcır
«yaymaq»). Mu nün
həvardəmim
«Mən lavaş yayıram».
V əçanüm
- «dilənçi»
(D).
Sekinə xalə bə dər amarə
vəçanumə dəst bə tihi rahə nə dərəbü. «Səkinə xala qapıya
gələn dilənçini əliboş qaytarmazdı».
D əlnə (yə)
- «qadın» (Qon. k., Dəv.). İ ətür bərey
dəlnəyii -
«Bu ətir qadın üçündür».
K üpəz, voçir
- «varlı» (Dəv., Q.). Əlişir bə dih ən
küpəzə ədəmi çunaxtənund - «Əlişir kəndin ən varlı
adamlarından sayılır.
B ilasuvar (yə)
- «bulaşmış» (Dəv., Q., Xaç.). Əyəlun
sər-tanuşun bilasuvarmiş birə bə dərun dərəfund - «Eişaqlar
üst-başları bulaşmış halda içəri girdilər».
T ənbinəhrə
- «çılpaq» (Q., Şam.). Əyal tənbinəhrə
məndəbü bə sər divan. «Eişaq divanın üstündə çılpaq
qalmışdı».
Z indəquni
- «dolanacaq» (Qon. k., Şam.). Bə
zindəqımi
imkan babat bireybu - «Dolanacağa imkanı babat olmuşdu».
78
Dostları ilə paylaş: |
