Azərbaycan xalq cümhurġYYƏTĠ VƏ qafqaz ġslam ordusu
Yüklə 7,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Brest-Litovsk müqaviləsi və Transqafqaz
- "Əlviyə-i səlasə" məsələsi
84
sonra Almaniyanın Transqafqazda tək baĢına söz sahibi olmaya çalıĢmasında ermənilər müəyyənləĢdirici bir faktor ola bilməmiĢdilər. Bir digər Transqafqaz xalqı olan azərbaycanlıların müsəlman olması və bəzi azərbaycanlı milliyyətçilərin Osmanlı dövləti ilə aralarında sərhədləri qaldırıb birləĢmək istəmələri, bolĢevik inqilabından sonra Osmanlı dövlətindən müstəqil olaraq Qafqaz siyasətini icra etməyə çalıĢan Almaniya üçün bir risk faktoru olmuĢdu.
BolĢeviklər, "azadlıq, çörək və sülh" Ģüarları ilə inqilabı həyata keçirdikdən sonra, "ilhaqsız və təzminatsız" bir sülh ilə müharibədən çəkiləcəklərini elan etmiĢdilər. Bunun üzərinə bolĢevik Rusiya ilə Ġttifaq dövlətləri arasında 15 dekabr 1917-ci ildə Brest-Litovskda sülh görüĢmələri baĢladı (9). Brest-Litovsk sülh görüĢmələrində Transqafqazı maraqlandıran əhəmiyyətli iki məsələ vardı: Biri "əlviyə-i səlasə" məsələsi (10), digəri isə Qafqaz müsəlmanlarının müstəqilliyi məsələsi idi.
Brest-Litovsk sülh görüĢmələri baĢlamadan iki gün əvvəl Osmanlı hərbi naziri Ənvər PaĢa, Almaniyanın Ġstanbuldaki hərbi attaĢesindən sülh görüĢmələri zamanı Almaniyanın Osmanlı dövlətinin tələblərinə yardım etməsini istədi. Osmanlı dövlətinin tələbi, Qafqazdakı sərhədinin 1877-1878 Osmanlı-Rusiya hərbinin əvvəlindəki sərhəd olaraq müəyyənləĢməsi idi. Bu tələb, Osmanlı dövlətinin əlviyə -i səlasə (üç vilayət) deyə adlandırdığı və 1878-ci il Berlin müqaviləsi ilə müharibə təzminatı qarĢılığı olaraq Rusiya çarlığına buraxdığı Qars, Ərdəhan və Batum vilayətlərini əhatə edən bölgənin Osmanlı dövlətinə geri verilməsi mənasına gəlirdi. Buna səbəb olaraq Ənvər PaĢa, Ġttifaq dövlətləri arasında torpaqları iĢğal altında olan tək dövlətin Osmanlı dövləti olduğunu və tələb ettiği bu bölgələrdə müsəlman əhalinin çox olmasını göstərirdi. Təbii ki Ənvər PaĢanın bu tələblərinin arxasında əhəmiyyətli bir səbəb daha var idi: O da Osmanlı hökumətindəki yerini gücləndirməkdi. Ənvər PaĢa, Osmanlı dövlətinə istədiyi bu torpaqları qataraq hökumətdəki yoldaĢlarına, tərəfdarı olduğu müttəfiq Almaniyanın, Osmanlı dövlətinə torpaq əldə etmə mövzusunda da yardımcı olduğunu göstərmk istəyirdi (11). Beləliklə, Birinci Dünya müharibəsindəki hərbi müvəffəqiyyətsizliyə görə ictimaiyyət yanında davamlı inam itirən iqtidardakı Ġttihad və Tərəqqi cəmiyyəti, Osmanlı dövlətinə köhnə üç vilayətini qaytararaq, az da olsa yenidən inam qazanacaqdı. Almaniya imperiyasının xarici iĢlər naziri (Staatssekretär das Auswärtiges Amt) Kühlmann, Ġstanbuldaki səfirinə, Ənvər PaĢanın "əlviyə-i səlasə" ilə əlaqədar tələblərini anlayıĢla qarĢıladıklarını; ancaq bu mövzuda dəqiq hər hansı bir söz verməmələri gərəkdiyini bildirirdi (12). Kühlmann, 26 fevral tarixdə Buxarestdən göndərdiyi teleqrafla da Osmanlı dövlətinin sadəcə Qars, Ərdəhan və Batumun özünə verilməsini deyil, Qafqaz müsəlmanlarının hamısının müstəqil olmalarını istədiyini də bildirirdi. Müttəfiq Osmanlı dövlətinin bu tələblərinin, xüsusilə Batumun özlərinə verilməsinin yerinə yetirilməsinin çətin olduğunu bildirən Kühlmann, bunun Osmanlı dövləti ilə Rusiyanın qarĢı-qarĢıya gəlməsi mənasına gələcəyini düĢünür; ancaq bu mərhələdə Osmanlı dövlətinin tələblərinə qarĢı çıxmanın da mənasız olduğunu bildirirdi (13). Beləliklə, Almaniya imperiyası bir tərəfdən, Rusiyanı qarĢısına almamağa çalıĢarkən, digər tərəfdən də Osmanlının tələblərini yerinə yetirməyə çalıĢırdı. Alman Orduları BaĢ Ġdarəsi (14) komandanı general Lüdendorf da Brest-Litovsk danıĢıqlarının yenidən baĢladığı bir zamanda Osmanlı dövlətinin bu iki arzusunun həyata keçirilməsinə yardım edilməsini Almaniya Xarici ĠĢlər Nazirliyindən istəyirdi. Bu tələbləri Lüdendorfdan Ənvər PaĢa da irəli sürmüĢdü (15). Ənvər PaĢaya görə, Osmanlı dövlətinin istədiyi Qars, Ərdəhan və Batumun əhalisinin əksəriyyəti müsəlman olduğu kimi bu bölgələr, Rusiyaya 1878-ci il Berlin müqaviləsi ilə müharibə təzminatı kimi verilmiĢdi. Bundan baĢqa, rus ordusunun dağılıb geri çəkilməsi ilə bu yerlərdə dövlət hakimiyyəti yox olmuĢ və idarəçilik boĢluğu yaranmıĢdı. Odur ki, rusların iĢğal etdiyi qədim Osmanlı torpaqlarında bir an əvvəl dinc Osmanlı idarəetmə sisteminin qurulması və təhlükəsizliyinin yaradılması gərək idi. Göründüyü kimi, Ənvər PaĢa, rus ordusunun çəkildiyi bölgələrdə Osmanlı idarəetmə sisteminin və jandarmasının bir an əvvəl nizam-intizamı qorumasını istəyirdi. Çünki dağılan rus ordusunun silahlarına sahib olan ermənilər bölgədəki müsəlman xalqı qətliama baĢlamıĢdılar. BolĢevik Rusiyasının qarĢı çıxmasına baxmayaraq, alman hökumətinin yardımı ilə 3 mart 1918-ci ildə imzalanan Brest-Litovsk müqaviləsinin əsl mətninin dördüncü maddəsində adını çəkdiyimiz Osmanlı tələbləri belə göstərilir: "Rusiya dövləti Ģərqi Anadolu vilayətlərinin boĢaldılması və Osmanlı dövlətinə sistemli bir Ģəkildə geri verilməsi üçün çalıĢacaq. 85
Ərdəhan, Qars və Batum bölgələri də dərhal rus əsgərləri tərəfindən boĢaldılacaqdır. Rusiya dövləti bu bölgələrin ümumi hüquq və beynəlxalq hüquqa görə təĢəkkül tapacağı yeni vəziyyətə qarıĢmayacaq və ayrıca bunların bu əhalisinin bu yeni vəziyyətini qonĢu hökumətlər və xüsusilə Osmanlı dövləti ilə birlikdə təyin məsələsində sərbəst buraxacaqdır" (16). Beləcə, Qars, Ərdəhan və Batum Rusiya himayəsindən qurtarılmıĢ və bolĢeviklərin Ģüarı olan "xalqların öz müqəddəratını özlərinin müəyyənləĢdirməsi" (selfdeterminasyon) haqqı bu bölgələrə tanınmıĢ olurdu. Hər nə qədər Osmanlı dövləti Brest-Litovsk müqaviləsinin dördüncü maddəsinin, Qars, Ərdəhan və Batumu öz torpaqlarına qatma haqqı verdiğini elan etsə də Qafqaz Məclisi, Brest- Litovsk müqaviləsini tanımadığını və Osmanlı dövləti ilə olan sərhəddini Osmanlı dövləti ilə danıĢıqlarda müəyyənləĢdirmək istədiyini bildirirdi (17). Bir Alman tərəfdarı və gürcü sosialisti olan Sereteli (Tseretheli) yə görə, Brest- Litovsk müqaviləsinin dördüncü maddəsi gürcülər üçün sürpriz olmuĢ və Osmanlı dövləti Birinci Dünya müharibəsi dövründə gürcülərə davamlı verdiyi sözləri Brest-Litovskda tutmayaraq Batum üzərində haqq iddia etmiĢ və Rusiya da bunu həqiqətən qəbul etmiĢdi. Sereteli, bu bölgələrin idarə haqqının Osmanlı dövlətinə verilməsiylə Qafqaz müsəlmanlarının daha da güclənəcəyi və bunun da Qafqaz xristianlarına zərər verəcəyini bidirərək, Almaniyanın dini duyğularını hərəkətə gətirməyə çalıĢırdı (18). Sereteli, Batumun Osmanlılara verilməsinə və Ənvər PaĢanın Batumda müsəlman əhalinin çoxunluqda olduğu iddiasına da bu Ģəkildə qarĢı çıxırdı:"... Batumda müsəlman əhalisinin olduğu doğrudur. Ancaq bu müsəlmanlar türkcə deyil, gürcücə danıĢırlar... Osmanlı dövləti Qafqazın gələcəyi mövzusunda dini strukturun təsirli olmasını istəməkdədir. Gürcülər isə milliyyətlər prinsipinin təsirli olmasını istəməkdədir. Dini struktura görə sərhədlərin müəyyənləĢməsi prinsipi beynəlxalq hüquqa görə artıq geridə qaldı... Osmanlı dövlətinin Brestdə qəbul etdiyi milliyyətlər prinsipinə görə, osmanlıların daha əvvəlki cənub-qərbi Gürcüstandakı hakimiyyətlərini bir haqq kimi qəbul etmək mümkün deyildir. Bu gürcü torpaqlarının baĢqa bir ölkə tərəfindən idarə edilməsi mənasına gəlməkdədir. Bu torpaqlarda tarixin ilk dönəmlərindən etibarən gürcülər yaĢamıĢdır" (19). Bir baĢqa alman tərəfdarı gürcü olan Maçabelli isə Gürcüstanın Brest-Litovsk müqaviləsi ilə siyasi olaraq çətin vəziyyətə düĢürüldüyünü bildirirdi. Maçabelliye görə Osmanlı dövləti, Batuma mütləq sahib olmaq istəyir və bu məsələni mübahisə mövzusu da etmirdi. Bundan baĢqa, Maçabelliyə görə, Osmanlı hökuməti ancaq Brest-Litovsk müqaviləsini qəbul edən bir gürcü hökumətini tanımaq və Azərbaycan ilə də birləĢmək istəyirdi (20). Maçabelli və Sereteli, Batumun Osmanlı torpaqlarına qatılması ilə Osmanlı dövləti qarĢısında Transqafqaz yolunun açılmasından Ģübhələnirdilər. Gürcülər və ermənilər, Transqafqazda güclü bir Osmanlı dövlətini, öz müstəqil dövlətlərinin təĢəkkülü üçün maneə olaraq görürdülər. Azərbaycanlılar isə üzərlərindəki rus və erməni təzyiqini qaldıracağından, Osmanlı dövlətinin Transqafqazdakı fəaliyyətinə yardım edirdilər. Almaniya isə Transqafqazdakı mənfəətini gürcülərə kömək etməkdə gördüyündən, onları məğlub görmək istəmirdi. Onun üçün də Almaniya, Brest-Litovsk müqaviləsindən qısa bir zaman sonra Osmanlı dövlətinin Transqafqazdakı təsir sahəsini daraltma yoluna gedirdi. Bununla əlaqədar olaraq, Brest-Litovsk müqaviləsi bir mənada Qafqaz siyasəti mövzusunda Almaniya ilə Osmanlı dövlətinin yollarının ayrılmasının baĢlanğıcı olmuĢdur.
Brest-Litovskda öz sərhədlərini l877-78-ci illər Rusiya-Osmanlı müharibəsindən əvvəlki sərhədləri kimi Rusiyaya və müttəfiqlərinə qəbul etdirən Osmanlı dövləti, Qafqaz siyasətində irəliyə doğru bir addım daha ataraq diqqətini artıq Batumun arxasındakı müsəlmanların müstəqilliyi üzərində toplamıĢdı. Qafqazdakı müsəlmanların müstəqilliyini reallaĢdırmaq məqsədi ilə bir tərəfdən, müttəfiqləri ilə diplomatik müharibə apararkən, digər tərəfdən də hərbi tədbirlər görürdü. Osmanlının hərbi naziri və baĢ komandan vəkili Ənvər PaĢa üçün Qafqazın xüsusi əhəmiyyəti vardı. Çünki, Qafqaz həm Orta Asiyaya, həm də Hindistana gedən yol üzərində yerləĢirdi. Bundan baĢqa, uzun illərdir davamlı torpaq itirən Osmanlı dövlətinin qarĢısında ilk dəfə torpaq qazanma fürsəti yaranmıĢdı. Ġttihad və Tərəqqi hökuməti yenidən özünə inam yaratmaq üçün bu fürsətdən yaxĢı istifadə etmək məcburiyyətində idi. Bu səbəbdən Osmanlı dövləti cənub cəbhəsində ingilislər qarĢısında ölüm-qalım müharibəsi apardığı bir dövrdə Ənvər PaĢa, Qafqazda qardaĢı Nuru PaĢa və inandığı zabitlərə xüsusi bir ordu təĢkil etdirərək Qafqaz müsəlmanlarının müstəqilliyini təĢkil etməyi düĢünürdü. Bunu təsdiq edən, Ġstanbuldakı alman səfiri Bernsdorfun raportuna görə, 18 fevral 1918-də, Trabzon ilə Batum arasında 6 000 müsəlman əsgər toplanmıĢ, Bakı ətrafında isə bunların sayı 30 000-ə çatmıĢdı. Bunların əhəmiyyətlli bir qismi müsəlman əsgərlərdən ibarət olub, silah-sursat və ərzaq problemləri yox idi (21). Yenə bunu təsdiq edən Ģəkildə, Almaniya BaĢ Qərargah BaĢqanlığından mayor Gienanth, 1 Mart 1918-ci ildə Alman Orduları BaĢ Ġdarəsinə, Ənvər PaĢanın qardaĢı Nuru PaĢanın Trablusqərbə (Liviya) geri dönməyəcəyi, onun yerinə gizli bir vəzifə ilə Qafqaza gedəcəyini dəqiq qaynaqlardan öyrəndiyini bildirirdi. Mayor Gienantha görə, Nuru PaĢanın Yüklə 7,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|