Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №1 Sosial-siyasi elml
Yüklə 229,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
130
yaranıb inkişaf etdiyini söyləmişdir. Bu zaman o, idealizist fəlsəfədən deyil, t əbii-tarixi materializm və dialektik metoddan çıxış etmişdir. Bu is ə göstərir ki, təbiətşünaslığın inkişafına təbiəti təhrif olunmuş şəkildə əks etdirən idealist fəlsəfə deyil, təbii-tarixi materializm və mahiyyətcə ( dünyanı əslində olduğu kimi, yəni hərəkət, dəyişmə, inkişaf halında əks etdirm ək cəhətdən ona uyğun olan dialektikcəsinə yanaşma əsasında əks etdir ən fəlsəfə kömək edə bilər. T əbiətşünaslığın və əvvəlki fəlsəfənin, xüsusilə klassik alman fəlsəfəsi- nin Hegel dialektikası və Feyerbax materializminin müsbət cəhətlərini tənqidi sur ətdə yenidən işləməklə yanaşı təbiətşünaslığın da mühüm nailiyyətlərinin ümumil əşdirilməsi əsasında yaradılan dialektik-materialist fəlsəfə təbiət elmlə- rinin inkişafına çox böyük təsir göstərmişdir. Buna ondan da görmək olar ki, t əbiətşünaslıqdakı bütün böyük kəşflər ən azı düşünülmədən, kortəbii, yəni t əbii-tarixi materializm mövqeyində duran təbiətşünaslar tərəfindən edilmişdir. F əlsəfi materializmin yüksək tarixi forması olan dialektik materializmin yaran- ma sı fəlsəfənin təbiətşünaslıqla qarşılıqlı əlaqəsində yeni vəziyyət yaratdı. O, artıq xüsusi elmlərə onların konkret tədqiqatları zamanı mütləq rəhbər tutul- malı olan tamamilə spekulyativ həlləri sırıyan «elmlər elmi» olmaqdan çıxaraq başqa elmlərə münasibətində metodologiya, elmi idrakın universal metodu, müxt
əlif elmlərdə konkret tədqiqatların verdiyi məlumatları təhlil edib ümumilşdirməsinə yaradıcılıqla tətbiq edən F.Engels özünün «Anti-Dürinq», «T əbiətin dialektikası», «Lüdviq Feyerbax və klassik alman fəlsəfəsinin sonu» adlı əsərlərində, habelə müasirləri ilə yazışmalarında müasiri olduğu təbiətşü- nas
lığın nailiyyətlərinin fəlsəfi mənasını və əhəmiyyətini açıb göstərmişdir. Engelsin v əfatından sonra materiya haqqında təlimdə əsil inqilab yarada- raq t
əbii-elmi idrakın materiyanın dərinliyinə nüfuz etdiyini göstərən funda- mental k
əşflər V.İ.Lenin tərəfindən dialektik materializm mövqeyindən təhlil edilib ümumil əşdirildi. Həmin kəşflərin, xüsusilə radioaktivlik və elektronun k əşfinin fəlsəfi təhlili göstərdi ki, onların mahiyyətini o zaman təbii-tarixi materializm mövqeyind ə duran təbiətşünasların əsas tutduqları metafizik t əfəkkür üsulu əsasında açmaq olmaz. Bundan ötrü adekvat metodoloji əsas kimi çıxış edən materialist dialektikanı tətbiq etmək lazımdır. Məhz belə etm əklə həmin kəşflərin mahiyyətini açmaq və təbiətşünaslığın sonrakı inkişa- fı üçün mühüm əhəmiyyəti olan materiya, hərəkət, məkan, zaman, səbəbiyyət, z ərurət və s. kimi fəlsəfi kateqoriyaların təhlili verildi. Tədqiq olunan məsələ- nin f əlsəfi və təbii-elmi tərəflərinin fərqini anlamayaraq onların eyniləşdiril- m əsi əsasında materiya, onun mövcudluq formaları haqqındakı fəlsəfi anlayı- şın idrakın inkişafı gedişində dəyişilən, aradan qalxaraq başqaları ilə əvəz olunan t əbii-elmi təsəvvürlərin aradan qalxmasını onların fəlsəfi anlayışının aradan
qalxması (məsələn, materiyanın yox olması kimi) nəticəsinin çıxarılmasının düzgün olmadığı göstərilərək materiyaya «…insana öz duyğusu il ə verilən, duyğularımızdan asılı olmayaraq mövcud olan və duyğularımızla sur əti alınan, şəkli alınan, əks olunan obyektiv reallığı göstərmək üçün fəlsəfi 131
bir kateqoriya» (15,131) kimi t ərif verilərək göstərildi ki, fəlsəfi kateqoriya olan materiya anlayışı onun haqqındakı təbii-elmi təsəvvürlərlə bağlı olsa da onlardan əsaslı surətdə fərqlənir. Materiyanın (eynilə də onun atributları olan h ərəkət, məkan, zamanın) fəlsəfi anlayışı onun haqqındakı təbii-elmi təsəvvür- l ərdən daha geniş olub sonuncular inkişaf etdikcə daha da zənginləşib d ərinləşir. Lakin fəlsəfi anlayış daha geniş və ümumi olduğundan idrakın inkişafı gedişində əsaslı dəyişikliklərə uğrayan və bəzən, hətta, aradan qalxa- raq yenil ərilə əvəz olunan təbii-elmi təsəvvürlərdən fərqli olaraq heç zaman kökünd
ən dağılaraq aradan qalxır. Buna görə də fəlsəfi kateqoriya olmaqla materiya (el əcə də hərəkət, məkan, zaman, səbəbiyyət və s.) anlayışını onun haqqındakı konkret təbii-elmi təsəvvürlərlə eyniləşdirmək olmaz. Çünki bunlar f əlsəfi və təbii-elmi kimi iki müxtəlif məsələdir və onların eyniləşdiril- m əsi həmin fəlsəfi anlayışlara qarşı mübarizəsində idealizmə «əsas» verir. T əbiətşünaslığın inkişafı üçün böyük metodoloji əhəmiyyəti olan bir çox f əlsəfi müddəalar içərisində materiyanın tükənməzliyi müddəasının mühüm əhəmiyyəti olmuşdur. Elektronun kəşfi ilə əlaqədar olaraq atom kimi onun da tük
ənməz olması haqqında söylənilən həmin müddəanı şüurlu, bəzən də düşünmədən rəhbər tutan fiziklər materiyanın son dərəcə mürəkkəbliyini, onun d ərkinin tükənməzliyini aşkara çıxarmışdır. Qeyd etm ək lazımdır ki, təbiət elmlərinin, xüsusilə onun aparıcı sahələ- rind ən olan fizikanın coşğun inkişafı, yeni-yeni qanunauyğunluqlarının aşkara çıxarılıb öyrənilməsilə əlaqədar olaraq ədəbiyyatda az-çox yaxın gələcəkdə fiziki
idrakın başa çatacağı, təbiətin bütün fundamental qanunlarının tam və q əti dərk olunub tükənəcəyi və bununla da fizika elminin sonunun çatacağı fikrini ir əli sürüb müzakirə edirlər (18, 100; 11). Lakin materiyanın tükənməz- liyi müdd əası belə iddiaların əsassızlığını göstərir. Elmi idrakda böyük evristik əhəmiyyətini aşkara çıxaran həmin prinsip alimləri materiya, onun növləri, strukturu v ə xassələrinin, qanunauyğunluqlarının öyrənilməsi sahəsində qazanılan biliklərlə kifayətlənməyərək idrak obyektlərinin dərk olunmasını daha da d ərinləşdirməyə, onun yeni-yeni tərəflərini, əlaqə və münasibətlərini aşkara çıxarıb öyrənməyə sövq edir. Bu da idrakı metafizik birtərəflilikdən, donuqluqdan qoruyar, elmi t ədqiqatın yeni-yeni aspektlərini, istiqamətlərini, inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirər, idrakın hərtərəfliliyi haqqında dialektika prinsipini t əmin edər. B əhs etdiklərimiz elmin məzmununa və inkişaf məntiqinə uyğun gələn qabaqcıl fəlsəfənin, xüsusilə onun yüksək forması olan dialektik materializmin t əbiətşünaslıq üçün əhəmiyyətini, rəhbər metodoloji rolunu aydın göstərir. Bunu başa düşən geniş dünyagörüşlü təbiətşünas alimlər təbiət elmlərinin inkişafı üçün fəlsəfənin əhəmiyyətini dönə-dönə qeyd etmişlər. Məsələn, fizi- ka nın ümumiləşdirici fəlsəfəyə möhtac olduğunu qeyd edən tanınmış alman fiziki M.Born bildirir ki, «ist ənilən müasir təbiətşünas alim, xüsusilə hər bir n əzəriyyəçi fizik dərindən inanır ki, onun işi sıx surətdə fəlsəfə ilə çulğaşır və f əlsəfi ədəbiyyatı ciddi surətdə bilmədən onun işi boş-boşuna olacaqdır» (3, Yüklə 229,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|