283
-Əvvəlinci varlıqdır . İkinci ölçüdür. Üçüncü rəngdir. Dördüncü qavranılan
şeydir. Beşinci qaydadır. Altıncı vaxtdır. Yeddinci haldır. Səkkizinci hər hansı bir
şeyin kiminsə olmasıdır. Doqquzuncu fəaliyyətdir. Onuncu fəaliyyətin təsdiqidir.
xılxap (-nı) ism. – kisə (torba)
növlərindən biri
xımırsxa // xımırsıxa Bax:
xarınca
xın (-ınqa, -lar) //
xn ism. – qın:
Kümüş xınlar. Gümüş qınlar.
xına ism. (< azərb.< frs.) – həna, xına
xınduz Bax:
xunduz
xıncal ism. – xəncəl:
xınğır sif. əyri, sol
xıpçax ism. qıpçaq. Azərbaycanın qədim türkdilli boylarından biri. Albanlar
albandilli mənbələrdə öz dillərini məhz belə adlandırmışlar:
Xıpçax tili. Qıpçaq
dili.
Tilimdən ermeninq latingə çıxarğandır, latindən polskiygə, a polskidən
bizim tilgə, xaysi ki başlanıyır bu sözlər bilə. Hayların dilindən latıncaya,
latıncadan polyakcaya, polyakcadan bizim dilə (alban // qıpçaq-qarqar dilinə)
tərcümədir.
Tügəlləndi Boğos arakelninq bitiki tarkmanel bolğan ermeni
tilindən xıpçax tilinə xolu bilə yazıxlı da arzanisiz Mikayel kahananınq Kosta
oğlununq ... Tamamlandı həvvari Pavelin məktublarının hay dilindən qıpçaq dilinə
tərcüməsi günahkar və layiq olmayan kahin Mikayıl Kosta oğlunun əli ilə...
Xıpçaxça çiçək, türkçə xırmız. Qıpçaq (alban) dilində çiçək, türkcə
(azərbaycanca) qırmz.
Qeyd: Qiyasəddin Qeybullayevin tədqiqatları nəticəsində məlum olmuşdur ki,
alban tayfalarından qarqarlar da türk idilər və onların dili qıpçaq türkcəsi olub.
Görünür, qədim Azərbaycanda oğuz türkcəsi ilə yanaşı qıpçaq türkcəsi də yayğın
olmuşdur. Hər halda, "Kitabi-Dədə Qorqud"da oğuzlarla yanaşı qıpçaqlardan da
gen – bol danışıldığı, bu iki türk xalqı arasında güclü rəqabət hissi olduğu danılmaz
faktdır. O da faktdır ki, alban əlifbası məhz qıpçaq - qarqar dili əsasında
yaradılmışdı və bu dil Albaniyanın ədəbiyyat və dövlət dili funksiyasını ifa
etmişdir. Doğrudur, əski rus-sovet elmindən gələn ənənəyə əsaslanaraq, bir çoxları
qarqarları qafqazdilli xalq hesab etməkdə davam edirlər. Lakin cənab fakt tamam
başqa şeyi diktə edir. Fakt budur ki, məşhur qırğız-türk dastanı "Manas"da əsərin
qəhrəmanı Manasın atasının mənsub olduğu xalq gah qarqar, gah da qıpçaq adlanır.
Bu fakt akademuk Bartoldun əsərlərinin toplandığı 4 cildliyin 2-ci cildinin 1-ci
hissəsinin 541-ci səhifəsində, 55-ci qeyddə təsbit edilmişdir. Abramzonun
"Qırğızlar və onların etnoqrafik və tarixi-mədəni əlaqələri" adlı kitabının 46-cı
səhifəsində isə XVI əsrdə Qaraqışlaqda baş verən hadisələrlə əlaqədar qıpçaq-
qarqar xalqının adı çəkilir. Bax:
ğarğarlı və
Ğarğar
xıptı Bax:
bıçxı
xır~
// xr ~ (-mağa, -ğın, -dım, -dınq, -dı, -dılar, -armen, -arlar, -mandır, -ıy
edi, -ıy edilər, -ıyırmen, -ıyır, -ğaylar, -sar, -ğan, -max, xıra-xıra, -ıp) //
xor ~ (-
ıyırmen) fel. – qırxmaq:
Zera egər ki yapmasa xatun, ... xoy saçın xırxsın da
egər ki, tiyməs esə xatunğa xırxma ya yülütmə, yapsın (1Коr11: 6). Əgər qadın
başını örtmürsə, qoy saçlarını qısa kəssin. Amma əgər qadın üçün saçını qısa
kəsməsi yaxud qırxması ayıbdırsa, qoy başını örtsün. Bax;
xırx~
284
xırağu // xırovu ism. – qırov:
Alğışlanqız, sövüxlər (
süvüxlər) da xurğax,
yağış (
xırağu da xarlar) tüşkən (
yağış) da xar, Biyni (Dan. 3: 67). Rəbbimizin
soyuğuna da, quraqlığına da, yağışına da, qarına da, qırovuna da şükr edin.
Yöpsünövlü bolğay, neçik yağmur, avazım menim da engəy, neçik xıravu
(x
ırovu), aytuşum menim (Qan. 32: 2). Qoy səsim yağış, söhbətim qırov kimi
qəbul edilsin.
xırbaç ism. – qırmanc
xırçıldat ~ (-tılar, -ır, -ırlar, -ırlar edi, -ıyırmen, -ıyırlar, -qay) //
xırcıldat ~ (-
ır, -ıyırmen, -qay) //
xıçıldat ~ (-ır) fel. – xırçldatmaq, diş qıcamaq:
Sınadılar meni
da heç ettilər heçlik (
heç etməx) bilə, xırçldattılar (
xırçıldatırlar) üstümə
menim tişlərin kendilərininq (
kensilərininq) (Məz. 34/35: 16).
Şikəstləri təhqir edən allahsızlar kimi
Mənə dişlərini qıcayırdılar.
Yazıxlı körgəy da öcəşkəy, tişlərin kendininq xırcıldatqay (öçəşləngəy), tişlərin
kensininq xırçıldatqay da erigəy (Məz. 111/112: 10).
Pis adamsa
bunu görüb qəzəblənər,
Dişlərini qıcıdar, yanıb-tökülər,
Pislərin arzusu puç olar.
xırcıldat ~
Bax:
xırçıldat ~
xırğan sif. – qırıcı, qıran, məhvedici:
Bağı (
Xırğanı) yazxnınq (yazıxlınınq)
çürgəldi üstümə (dolaştılar // doqlaşırlar) çövrəmə (Məz. 118/119: 61).
Günahkarlar mənə məhvedicikəmənd atarkən də qanununu unutmadım.
xırğı (-sı) //
xırxı (-sı) ism. – qıraq, sahil:
Yol xırğısı bilə. Yol qırağı ilə.
Suv
xırğısı. Çay sahili. Bax:
xırığ
xırğın Bax:
xırxın
xırğın et ~ fel. – qırğın etmək, qırğın törətmək:
Çıxartın oğlanların xırğın
etkəy alarnı xılıç // Çıxartın oğlanlar sındıruçılar etkəy alarnı iti (Qan. 32: 25).
Gənc oğlanlarınıı bayırdan qılınc məhv edəcək.
xırığ (-ğa, -dan, -ı, -ına, -ında, -ından, -ları, -larınınq, -larına, -larından) //
xırıx
(-ından) //
ğırığ (-ına) ism. – qıraq, sahil:
Xolğın mendən da beriyim sanqa
dinsizlərni menqərməgə (
gurkçılarnı jaranklıxqa) sanqa da buyruxçılıx
(
buyrux) sanqa barça xırığlarına yerninq (
uçların dunyanınq) (Məz. 2: 8).
Məndən istə, onda irs olaraq millətləri,
Mülk olaraq yer üzünün qurtaracağınadək hər yeri
Sənə verərəm
Barça yerdə çıxtı avazı alarnınq, çax xırığına dünyanınqdır ğələciləri alarnınq
//
Barça dünyağa çıxtı sözü anınq, dünyannq uçuna dirədir gələciləri anınq
(Məz. 18/19: 5).
Amma avazları bütün dünyaya yayılır,
Sözləri yerin ucqarlarına çatır.
Xırığından yerninq sarnadım sanqa çax emgənginçə yürəkimə (
yürəkim
menim) //
Uçundan yerninq sarnadım sanqa emgəngəninə dirə yürəkimninq
menim (Məz. 60/61: 3).
Mən dünyanın ucqarından Səni çağırıram.
Sən məni əlçatmaz bir qayaya apar.
