Böyük şəxsiyyətlər bütün dünyaya məxsusdur

4 
 
Şəxsiyyət davranışının xarakterik nümunələri fərdi qaydada əks olunanların 
bir  toplusudur,  bunlar  həm  şüurlu,  həm  də  şüursuz  səviyyələrdə  gündəlik 
fəaliyyətlə müəyyən olunur. Bu, daxili stimulların və vicdan tərəfindən icra edilən 
xarici nəzarətlərin birliyinin tarazlığını təmsil edir. Şəxsi nizamın olmaması o vaxt 
mövcud  olur  ki,  şəxsiyyətin  xüsusiyyətləri  fərdlər  arasındakı  əlaqələrin  uyğun 
səviyyədə olmasının formalaşmasını məhdudlaşdırır. Dəyişilməyən və ya pis idarə 
edilən xüsusiyyətlərin nəticəsi kimi, fərdin fəaliyyət bacarığı zədə alır və qeyri-adi 
şəkildəki  obyektiv  bir  taqətdən  düşmə  hadisəsi  baş  verir.  Şəxsiyyətin 
nizamsızlığının görünüşü müxtəlif psixiatriya təsnifatında xeyli dərəcədə fərqlənir, 
onun nümunələrinə isə, əlbəttə, asılı vəziyyətdə olan və dəli adamlar daxildir. 
Şəxsiyyət insanı xarakterizə edən dünyagörüşün, psixoloji və davranışa aid 
əlaqələrin  dayanıqlı  sistemidir.  Şəxsiyyət  ictimai  inkişafın  məhsulu  olub,  fərdləri 
aktiv fəaliyyətə və sosial münasibətlər sisteminə qoşur. Şəxsiyyətin formalaşması 
anadangəlmə  və  qəbul  edilmiş  bioloji  şərtlərin  məcmuu  əsasında,  həmçinin 
fərdlərin  sosiallaşması  və  istiqamətləndirilmiş  tərbiyə-sosial  normaların  və 
funksiyaların mənimsənilməsi prosesində gedir. 
Şəxsiyyətin  formalaşmasında  tərbiyə  də  mühüm  rol  oynayır.  Tərbiyə 
gerçəkliyə  və  cəmiyyətdəki  normalara  müvafiq  olaraq  məqsədyönlü  və  sistemli 
şəkildə  gedən  bir  prosesdir.  Bu  iş  cəmiyyətdə  qüvvədə  olan  normativ  modellərə 
uyğun  olaraq  aparılır.  Şəxsiyyət  tərbiyə  və  özünütərbiyə  prosesinin  nəticəsidir. 
Şəxsiyyət doğulmur, ancaq təşəkkül tapır. 
Şəxsiyyətin imicinə gəldikdə, bəzən bu obyektiv xarakter daşımır, məqsədli 
reklam  və  təbliğat  tərəfindən  şəxsin  adına  yazılan  və  deyilən  xüsusiyyətlərin 
məcmuu kimi nəzərə çarpır. Təbliğat bəzən həddi aşaraq, konkret şəxsin şöhrətini 
artırmaq  üçün  tarixi  təhriflərə  yol  verir,  ona  aid  olmayan  əməlləri  də  onun  adına 
yazmaqla,  əslində  saxtakarlığa  əl  atır.  Belə  panagirik  tipli  təbliğat  bir  müddət 
məqsədinə çatsa da, sonradan həmin şəxsin ifşası üçün tutarlı vasitəyə çevrilir. 
Şəxsiyyətin  təşəkkül  tapmasında  onun  özünü  necə  qiymətləndirməsi  də  az 
rol oynamır. Özünə güvənmə vəzifələrə uyğun gəldikdə, müsbət nəticələrə gətirib 
çıxarır. Lakin öz qüvvəsini şişirdilmiş şəkildə qəbul etmə çox vaxt həmin adamın 
vəziyyətini nəinki çətinləşdirir, bəzən hətta onu istehza obyektinə çevirir. Axı hər 
bir  fərd  həm  də  başqaları  tərəfindən  qiymətləndirilir  və    bu  vaxt  bəzən  özü 
barədəki  yüksək  fikirlə  ümumi  rəy  arasında  uçurum  yaranır,  özünə  vurğunluq, 
nartsissizm  həddi  aşdıqda  bu  uçurum  daha  da  dərinləşir.  Özündən  razılıq, 
xudpəsəndlik bütövlükdə insanın kasad təbiətini biruzə verir, onun qüsurlarını daha 
aydın  şəkildə  göstərir.  Özlərinə  belə  vurulmuş  nartsisslər  adi  bayağılıqlarını  da 
dahiyanə qeyri-adilik kimi qələmə verməyə çalışırlar. Bəzən kütlə Moisey, Esxil, 
Dante,  Mikelancelo  və  Napoleon  kimi  insanların  doğulmasını  mümkün  edən 
vergiyə, öz məqsədinə, burada əsasən siyasi səhnə nəzərdə tutulur, çatanları da heç 
bir  başqa  amilə  məhəl  qoymadan  tələsikliklə  və  yekdil  qaydada  sahib  olanların 
siyahısına  daxil  etməklə,  onları  ədalətsizcəsinə  mükafatlandırırlar.  Səhvən 
yaradılan və şişirdilən şöhrət həmin adamları özlərinin fövqəlbəşəri varlıq olmaları 
kimi haqsız və səfeh bir fikirə düşmələrinə gətirib çıxarır. 

---

5 
 
Karlik təbiətlilər belə mühitdə asanlıqla monstrlara çevrilirlər. Onlar əslində 
insanlıq  aləmindəki  xərçənglərə  bənzəyirlər,  irəli  getmək  əvəzinə,  ardıcıl  olaraq 
qaranlığa  doğru  geriyə  hərəkət  edirlər.  Qazandıqları  həyat  təcrübəsindən  də  öz 
mənəvi  eybəcərliklərini  gücləndirmək  üçün  istifadə  edirlər,  öz  pozulmalarını 
nifrətdən xəbər verən əlçatmaz bir zirvəyə çatdırmaq istəyirlər. Axı iyrənclik tənəsi 
onların şöhrətinə xələl gətirərdi, yalnız zirvə onlar haqqında lazımi təsəvvür yarada 
bilər.  Cəmiyyətdə  haqsızlıqlar  daim  mövcud  olmuşdur,  plebeylər  patritsi 
qiyafəsində,  qorxaqlar  qəhrəmanlıq  haləsində  olduqda,  özlərinin  əvəzedilməz 
olduqları qənaətinə gəlirlər. 
Böyük  rus  yazıçısı  L.N.Tolstoy  insanın  özü  barəsindəki  qeyri-məhdud 
rəyini,  özünəvurğunluğunu  qamçılamaq  üçün  qəribə  bir  metaforadan  istifadə 
etmişdir.  İnsan  ruhunun  böyük  tədqiqatçısı  kimi,  o,  bəşər  övladını  riyazi  kəsirə 
bənzədir,  kəsirin  surəti  onun  daxili  aləmini,  məxrəci  isə  özü  haqqındakı  rəyini 
bildirir.  Surət  böyüyəndə  kəsirin  qiyməti  də  artır.  Kəsirin  məxrəci  böyüdükcə, 
onun  qiyməti  azalır,  bu  böyümə  hədsiz  olduqda  kəsirin  qiyməti  sıfıra  yaxınlaşır. 
Həqiqətən, insan da belədir. Zənginlikdən xali daxili aləmə malik olanların özləri 
haqqındakı  yüksək,  izafi  rəyi  onların  varlığının  ictimai  dəyərini  az  qala  heçə 
endirir.  Ona  görə  də  özü  barədə  yüksək  fikirdə  olanlar,  buna  təbliğat  ruporu  da 
əlavə  olunsa,  ictimai  rəydə  hökmən  uduzmağa  məruz  qalırlar,  can  atdığı,  daim 
gözlədiyi məhəbbət hisslərinin əvəzinə hətta nifrətlə mükafatlanmağa yaxınlaşırlar, 
bir şəxsiyyət kimi mənəvi iflasa uğrayırlar. 
Şəxsiyyətin  quruluşuna  gəldikdə,  bu  anlayışın  özü,  fərd  və  fərdiyyətçilik 
anlayışlarından xeyli genişdir. Şəxsiyyət adamın sosiallaşması, dünya ilə qarşılıqlı 
əlaqə  prosesində  formalaşmasıdır.  Fərd  isə  ancaq  genetik  cəhətcə  şərtlənən 
xüsusiyyətlərin  daşıyıcısıdır.  Yalnız  sosial,  mədəni,  tarixi  təcrübəni  mənimsəmək 
prosesində insan şəxsiyyətə çevrilir. 
Şəxsiyyətin  psixiki  strukturasına  onun  xüsusiyyətləri  adlandırılan  bütün 
fərdi özünəməxsusluqlar daxildir. İnsan üçün irrasional instinktlər üzərində nəzarət 
zərurəti yaranır. Belə nəzarəti icra etməyi bacarmayan, pis instinktlərə əsir olanlar 
heç vaxt şəxsiyyət səviyyəsinə yüksələ bilmirlər. Şüurlu fəallığın daimi səviyyəsi 
isə fərdi qıcıqlaşdırıcıların təsirinə daha yaxşı uyğunlaşmağı təmin edir. 
İnsanın daxili aləmini tədqiq edən fəlsəfə o vaxt həqiqətən bu adı daşımağa 
layiq olur ki, onun köməyi ilə  insan  “özü özünə”, şəxsi həyatındakı fəaliyyətinin 
formalarına, mənəvi dünyasına, onun zaman və məkanla bağlı olmasına, əzablarla, 
uğursuzluqlarla,  sevinc  və  xoşbəxtliklərlə  dolu  olmasına  diqqət  verməklə,  özünü, 
heç bir güzəştə getmədən təhlil edir. 
Fəlsəfə - fikrin mikroskopudur. Özünün satılmayan baxışı ilə şəri təqib edir 
və onun izsiz yox olmasına yol vermir. 
Fəlsəfəyə  gəldikdə,  elə  cərəyanlar  mövcuddur  ki,  onlar  nəhayətsizliyi, 
günəşi  də  inkar  edirlər.  Fəlsəfə  təsirli,  kəsərli  olmalıdır.  Onun  səyi  və  məqsədi 
insanın kamilləşməsi olmalıdır. 
Fəlsəfə həqiqəti etiraf etməlidir, onu təkzib etmək yollarını aramalıdır. Əgər 
ideal  olan,  nümunə  simvoludursa,  təəssüf  ki,  elə  alçaq  ruhlu  adamlar  vardır  ki, 
onlar həzzi də mənəvi prinsipə çevirirlər, iyrənc maddi nemətlərə vurulurlar. Bəzən 

---