Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 201 çəkilir, bütün qabaqcıl dünyagörüşlü tədqiqatçılar bu ada böyük ehtiramla münasibət bəsləyirdilər. Bu qabaqcıl dünyagörüşə mənsub olan filosoflardan biri, tarix fəlsəfəsinin yaradıcısı İbn Xəldun Tusinin kəlam filosofu Fəxrəddin Razi ilə olan ideya mübarizəsini təhlil etmişdir. Digər tədqiqatçılardan fərqli olaraq, İbn Xəldun orjinallığı ilə fərqlənən Tusi fəlsəfəsinin dəqiq və dərin izahını vermişdir. Dünya şöhrətli İbn Xəldunun ilk elmi əsərinin Tusiyə həsr olunması bir təsadüf deyildir. «Dinin əsalarına dair hasil edilmiş məğzi» deyə adlandırdığı bu əsərdə apardığı məntiqi mühakimələrdən sonra Tusinin ideya baxışlarına haqq qazandırır. İbn Xəldun ilk dəfə olaraq klassik aristotelçi ənənələri davam etdirən peripatetizim ilə ilahiyyatçı aristotelçilər arasında fərq qoyur. İbn Xəldun Fəxrəddin Razinin «Hasil edilmişin xülasəsi» adlı əsərini müzakirə obyektinə çevirir. İbn Sina fəlsəfəsini tənqid edərkən ilahiyyata arxalanan Razi dünyagörüşünü rədd edərək, Tusi fəlsəfəsinin doğruluğuna inanırdı. Bunlardan başqa Nəsirəddin Tusi fəlsəfəsinə müsbət şərh yazanlardan Şəmsəddin İsfəhani, Əlaəddin Quşçu, Seyid Şərif Curcani, Mövla Əhməd Taşkörpüzadə kimi filosof və mütəfəkkirləri göstərmək olar. Əsasən, Tusinin ən çox tanınan fəlsəfi əsəri olan «Kəlamın təcridi»nə aid yazılan şərhlər çoxluq təşkil edir. Tusi yaradıcılığında «Əxaqi Nasiri» əsəri Şərq xalqları üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Uzun müddət ərzində Şərq xalqlarının əxlaq dərsliyinə çevrilən bu əsərə də başqa əsərlər kimi orta əsrlər dövründə çoxlu şərhlər yazılmış, özünün müsbət qiymətini tapmışdır. Nəsirəddin Tusinin bu Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 202 əsərinin bənzərini bir çoxları yaratsa da, hamısı məna dərinliyi «Əxaqi Nasiri»dən geridə qalmışdır. Tusi dühasının məhsulu olan mənəvi sərvətlər toplusu təkcə xalqlarının deyil, bütün insan toplularının, bütün bəşəriyyətin faydalana biləcəyi bir əhəmiyyətə malikdir. Bu mənəvi mirası əldə etmək, mənimsəmək, onu dərindən tədqiq etmək üçün Tusi əsərləri ilə yaxından tanış olmaq gərəkdir. Lakin, çox təəsüflər olsun ki, sovet hakimiyyəti illərində zənginliyi və rəngarəngliyi ilə fərqlənən Tusi yaradıcılığının bəhrəsi olan yüzdən çox əsərin içərisində yalnız «Əxaqi Nasiri» əsəri doğma dilimizə tərcümə olun- muşdur. Heç şübhəsiz ki, bu əsərlərin kütləvi tərcüməsinə də diqqət yetirmək və bu məsələyə ciddi münasibət göstərəmək lazımdır. İnsanın bir fərd olraq mənəvi-intelektual inkişafı ilə ictimai tərəqqi arasında ciddi qarşılıqlı əlaqə məqamları vardır. Belə ki, ayri-ayri adamların, insanların ümumi inkişaf səviyyəsi aşağı olduqda cəmiyyətin təkmilləşdiril- məsi çox çətin olur. Digər tərəfdən ictimai təşkilatlanmanın səviyyəsi dövlət idarəçiliyinin optimallığı da öz növbəsində fərdlərin öz şəxsi həyatlarını düzgün qurmaları və mənəvi intellektual inkişafının təmin olunması üçün mühüm şərtdir. Təsadüfi deyildir ki, ümummilli lider Heydər Əliyev bütün dəyərlər içərisində ən böyük üstünlüyü mənəvi aləmə vermişdir. Dahi liderin dediyi kimi: «Mənəviyyətı qoruyan, yaşadan insan əbədi olacaqdır». Azərbaycanda yeni iqtisadi münasibətlərə keçid prosesinin yekunları göstərir ki, iqtisadi islahatlarla yanaşı cəmiyyətin mədəni-mənəvi həyatının strukturunda da adekvat dəyişikliklər aparılmasına böyük ehtiyac vardır. Bu şərt ilk növbədə ayrı- ayrılıqda elm, təhsil və incəsənət NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 203 sahələrinə aid olsa da, ictimai həyatın bütün sahələrində əsas amillərdən biri kimi çıxış edir. Müasir dövrdə hadisələrin sürətlə əvəzlənməsi sosial iqtisadi islahatların miqyasının genişlənməsi insan amilinin də rolunu artırır və mənəvi keyfiyyətlər siyasi və iqtisadi proseslərin strukturuna daxil olur. Bu yeni tendensiyanın öyrənilməsi isə ancaq fəlsəfi biliklər kontekstində mümkündür. Mədəni insan həyatının əsas tələbatı və daxili motivasiyalardan biri şəxsiyyətin özünütəkmilləşdirməsidir. Bu motivasiyadan çıxış edərək, hər bir mədəni insan bu gün dünənkindən, sabah isə bu günkündən daha yaxşı olmağa can atmalıdır. Bu zaman insanın mədəni inkişafı intellektual, mənəvi və fiziki mədəniyyətdən ibarət üç səviyyədə həyata keçirilməlidir. Qeyd edək ki, bütöv cəmiyyətin sosial-mədəni inkişaf prososi məhz bu üç səviyyədə baş verir. O özündə intel- lektual və mənəvi yaradıcı fəaliyyəti eləcə də sosial mə- dəniyyətin «tikinti materialı», cəmiyyətin sosial kapitalı olan fiziki mədəniyyəti əks etdirir. Bizə elə gəlir ki, əgər bu fəlsəfi-kulturoloji yanaşma milli və dini sərhədlərdən asılı olmadan planetin hər bir adamının fəlsəfi həyat norması və etik qlobal idarəetmənin başlanğıc prinsipi olarsa, bəşəriyyət III minillikdə humanizmə istiqamətlənən sivilizasiya quruculuğunda real uğurlar qazana bilər. Əgər biz Azərbaycan fəlsəfə tarixinə nəzər yetirmiş olsaq və diqqətlə mühakimə aparsaq, Tusinin ilk və bəlkə də tək ensiklopedik fəaliyyətə malik olduğunu görərik. Ziddiyyətli bir ideya mübarizəsi dövründə Tusinin yaratdı- ğı ideyalar toplusu öz əhəmiyyətini bu gün də itirməmişdir. Gerçəkiliyin sirrlərinə həsr etdiyi elmi-fəlsəfi əsərlər, kainatın dərkinə doğru yönəldilmiş problemlərin həlli Tusi Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|