Çİn y a z I s I y L e yazilmiş b a r b a r glossalari m e s e L e s I

312 L. LİGETİ 

Barbar dillerine ait glossalar meselesi Çin dili tarihiyle sıkı sıkıya 

bağlıdır. Yalnız, yukarda verdiğimiz misalden de anlaşılacağı gibi, bu 

glossaları aydınlatabilmek için  " b a r b a r " dillerinin tarihini de göz önünde 

tutmak şarttır. Bu sebeple, şimdi bu mesele üzerinde durmak icabediyor. 

5. Çin ses tarihi yer yer karışık olabilir. Fakat bugünkü bilgilerimize 

göre bile ana çizgileri açık, vazıh bir tablo arz eder. Halbuki "barbar 

dilleri"nin ses tarihi birçok güçlüklerle doludur. Her şeyden evvel bir 

değil, birçok diller göze çarpıyor. Bu diller arasında, çok defa, en ufak bir 

yakınlık dahi yoktur. Bunları toplu olarak ele aldığımız takdirde muazzam 

bir malzeme ile karşılaşırız. Fakat bunlardan en zengini bile Çin dili tari­

hinin muhteşem yapısı ile mukayese edilemez. 

Güney barbarlarını tamamen, doğu barbarlarını kısmen dikkate 

almadığımız takdirde bile geriye yine bir sürü dil kalır, 1. Tibet dili, Tangut 

veya Si-hia dili ve bunlarla akraba olan birçok k'iâng dilleri bir grup teşkil 

eder. 2. İkinci grupa İç Asya'nın Çin tarafından da bilinen Hint- Avrupa 

dillerini, Tokharcayı, İran dillerinden Soğdcayı, Khotan - sakayı, Fars-

çanın muhtelif kollarını alabiliriz. Ufak grupların mukaddes dili olarak 

İç Asya'da da kullanılmış olmalarına rağmen Hindistan dillerini bir tarafa 

bırakalım. 3. Yine bu sebeple, Samî, Süryanî, Arap v. s. dillerini de bir 

tarafa bırakıyoruz. 4. Son olarak, Altay dillerini, yani Türk, Moğol, Mançu-

Tonguz dillerini göz önüne almak lâzımdır. 

Bizim için bu sonuncu grupun en enteresan olduğu tabiîdir. Bundan 

dolayı bu dillerin tarihine ait bellibaşlı problemleri ele almak ve bu sahada 

Çin kayıtlarından neler bekliyebileceğimizi araştırmak faydalı olur. 

Bilindiği gibi, Türk dilinin, Türkler tarafından yazılmış en eski yadi­

gârı,  V I I I . asrın ikinci çeyreğine ait Orhon kitabeleridir. Yenisey kitabe­

lerinin bir kısmı bunlardan daha eski olabilir. Bunların yazılış tarihleri 

katî olarak tesbit edilemiyor. Çin'lilere borçlu olduğumuz glossalar, VI. 

asırdan başlar. Yenisey kitabelerinden ' hiçbiri bundan eski olamaz. 

Çin kaynaklarında rastlanan Türk glossaları ile alâkalı olarak iki 

noktaya dikkat etmek icabeder. 

a) Bugün kırktan fazla Türk dili ve lehçesi vardır. Türk dillerinin 

bu şekilde dallanıp budaklanması yeni bir şey olamaz. Bu dillerin eski 

devirlerde bugünkü kadar çok kollara ayrılmış olması, tabiî, düşünülemez. 

Lâkin bu kolların ayrılması eski devirlere çıkar. VIII» ve hattâ VI. asırdan 

eski olduğu muhakkak olan Çuvaş dilinden başka, Yakut dili de eski ve 

müstakil bir kol sayılabilir. Eski Türkçeye ait Orhon ve Yenisey kitabe­

lerine dayanan araştırıcılar, Türk dillerinin  V I — V I I I . asırlarda sağlam 

bir birlik teşkil ettikleri düşüncesine kapılmışlardır. Bu araştırıcılara göre, 

Türk dilinin lehçelere ayrılması sonraki devirlerde başlamıştır. Halbuki, 

Çin kaynaklarındaki glossalardan anlaşıldığına göre, VI. asırdan itibaren 

birtakım "yeni" şekillere tesadüf edilir (y-'ye mukabil c-, Orhon kitabe-

lerindeki eb 'ev' kelimesine mukabil öy). 

---

ÇİN YAZISİYLE YAZILMIŞ BARBAR GLOSSALARI MESELESİ 313 

b) VI. asırdan önceki devirlerde Çin kaynaklarında Türkçe konuşan 

kavimler var mıdır ? Türkologları en çok bu meselenin alâkadar edeceği 

tabiîdir. Bu sualin cevabı o kadar basit değildir. Bu hususta büyük ümitler 

beslemenin doğru olamıyacağmı hemen söyliyelim. Çin kaynakları saye­

sinde sadece birtakım glossalar, kelimeler elde ediyoruz. Bu kelimeler 

umumiyetle barbarlar arasında rastlanan birtakım eşya adları, yani kültür 

kelimeleridir. Bu kelimelerin, bahis mevzuu dillerin eski kelime haznesine 

ait olması şart değildir. Bu sebeple, bu kelimelere istinaden bu diller 

hakkında kolayca bir fikir ileri sürülemez. Herhalde, VI. asırdan evvel 

Çin'lilerin ne gibi Türk kavim veya dillerini tanıdıkları meselesi hakkında 

şimdilik katî bir şey söylenemez. 

Türk dili tarihinin bellibaşlı devirlerine gelince : Ne yazık ki şimdilik 

bu hususta katî bir şey söylenemez. Bir defa, elimizdeki malzeme VI. 

asırdan bugüne kadar Türk dillerini ana çizgileriyle tanımamıza imkân 

bırakmıyor. Bundan başka, bu malzeme bu bakımdan kâfî derecede 

işlenmemiştir. Sonra, bir değil, birçok Türk dilleri vardır. Bunlar da 

her zaman birbirine muvazi olarak gelişmemişlerdir. Bu dillerden birkaçı 

unutulmuştur. Diğer taraftan şimdiye kadar bilinmiyen birtakım diller de 

karşımıza çıkmıştır. 

Bu güçlüklere rağmen, Türk dillerini şöyle taksim edebiliriz : 

I. Eski Türkçe.  V I — I X . asırlar. 

Gök Türkçe ve Uygurca devri. Eski Kırgızca da belki buraya ilâve 

e d e b i l i r . Her üç dil eski Türkçenin hususiyetlerini taşır. (Bu dillere 

şimdiye kadar ana Türkçe adı verilmiştir. Biz bu adı daha eski bir 

devre bırakabiliriz. Ana Türkçenin hususiyetleri arasında, uzun 

vocalislerin sistemli bir şekilde varlığı, sonra artık düşmüş olan h-

zikre lâyıktır.) 

I I . Orta Türkçe. X—XV. asırlar. 

a) Mani ve Buda tercümeleri, Uygur yazı dilinin kuruluş devri. 

b) Çağatay yazı d'li devri. 

c) Kıpçak ve Oğuz dil yadigârları devri. 

I I I . Yeni Türkçe. XVI. asırdan itibaren. 

Bugünkü durumun kuruluşu. 

Bu taksim iki bakımdan zayıftır. Bir defa, yalnız VI. asırdan itibaren 

Türk dillerini göz önünde tutuyor. Fakat ilerde IV—V. asırlara ait bir 

Türk dili ortaya çıkacak ve bu dil Orhon Türkçesine benziyecek olursa, 

üst hududu genişletmek kâfidir. Yeni ortaya çıkacak dil tamamiyle ayrı 

bir durum arz edecek olursa, yeni bir grup olarak ele alırabilir. Bu, büyük 

bir kusur teşkil etmez. Zira bütün dil tarihi taksimlerinde buna benzer 

kusurlar bulunabilir. İkinci nokta daha mühimdir. Taksime esas olarak, 

bize kalan karışık lehçe malzemesini aldık. Uygur ve Çağatay dilleri ise 

lehçe bakımından karışık bir durum arz ederler. Bu taksimin mükemmel 

olabilmesi için, bugünkü lehçelere istinaden ayrı ayrı Çuvaş, Yakut, Oğuz, 

---