9
şairin 1209-cu il mart ayının 12-də dünyasını dəyişdiyi müəy-
yən edilmişdir.
Nizami Gəncəvi yaradıcılığa lirik şeirlərlə başlamışdır.
Əsərlərindən məlum olur ki, şair böyük divan yaratmış, qəzəl
və qəsidələr müəllifi kimi şöhrətlənmişdir. Lakin Şərq təzkirə-
çilərinin 20 min beyt həcmində olduğunu qeyd etdikləri bu
divandakı şeirlərin çox az hissəsi dövrümüzədək gəlib çatmışdır.
Nizami Gəncəvi bütün yaradıcılığı boyu lirik şeirlər yaz-
mış, sonralar poemalarında irəli sürdüyü mütərəqqi ictimai-fəl-
səfi fikirlərini ilk dəfə həmin şeirlərində ifadə etmişdir. Onun
lirikası yüksək sənətkarlığı, məhəbbətə dünyəvi münasibəti,
insan taleyi haqqında humanist düşüncələri ilə seçilir.
Lakin Nizami Gəncəvi dünya ədəbiyyatı tarixinə məsnəvi
formasında yazdığı 5 poemadan ibarət “Xəmsə” (“Beşlik”)
müəllifi kimi daxil olmuşdur. 1177-ci ildə bitirdiyi “Məxzənül-
əsrar” (“Sirlər xəzinəsi”) adlı ilk poeması şairə böyük şöhrət
qazandırmışdır. III Toğrulun sifarişi ilə qələmə aldığı “Xosrov
və Şirin” poemasını 1180-ci ildə bitirmiş və Məhəmməd Cahan
Pəhləvana göndərmişdir. Cahan Pəhləvanın ölümündən sonra
taxta çıxan Qızıl Arslan Gəncə yaxınlığında öz çadırında şairlə
görüşmüş, nəsihətlərini dinləmiş və ona Həmdünyan adlı bir
kənd bağışlamışdır. 1188-ci ildə Şirvan hökmdarı I Axsitan
şairə “Leyli və Məcnun” mövzusunda əsər yazmağı sifariş
etmişdir. Nizami Gəncəvi bundan boyun qaçırmaq istəsə də,
oğlunun təkidi ilə təklifi qəbul etmiş və qısa müddətdə “Leyli
və Məcnun” poemasını (Şərqdə ilk dəfə) yaratmışdır. 1196-cı
ildə Ələddin
Körpə Arslanın adına “Yeddi gözəl” əsərini,
nəhayət, ömrünün sonlarına yaxın bütün ədəbi-estetik, ictimai-
fəlsəfi görüşlərini yekunlaşdırdığı “İsgəndərnamə” (təqr. 1200-
1203) poemasını qələmə almışdır.
Nizami Gəncəvi üçün şəxsiyyətin ən yüksək meyarı insan-
lıq idi. İrqi, milli və dini ayrı-seçkiliyi qətiyyətlə rədd edən şai-
10
rin qəhrəmanları içərisində türk, fars, ərəb, çinli, hindli, zənci,
yunan, gürcü və s. xalqların nümayəndələrinə rast gəlinir. Hu-
manist və tolerant şair müxtəlif dinlərə mənsub bu qəhrəmanla-
rın heç birinin milliyyətinə, dini görüşlərinə qarşı çıxmır. Onun
qəhrəmanları ədalət, xalq xoşbəxtliyi, yüksək məqsədlər uğrun-
da mübarizə aparırlar. İnsan şəxsiyyətinə, insan əməyinə ehti-
ram şairin yaradıcılığının aparıcı mövzularındandır.
Nizami Gəncəvi həm də vətənpərvər şair idi. O, təsvir
etdiyi bütün hadisələri Azərbaycanla əlaqələndirməyə, vətənin
keçmiş günlərini tərənnüm etməyə çalışmışdır. Nizami Gəncə-
vi yaradıcılığında vətən məhəbbəti doğma xalq yolunda qəhrə-
manlıq ideyası ilə birləşir.
Nizami Gəncəvi Şərq ədəbiyyatında ilk dəfə məhəbbəti
fəlsəfi mənada şərh edərək nəcib məhəbbət konsepsiyasını
yaratmışdır
.
“Xosrov və Şirin” poemasının qəhrəmanının tarixi
şəxsiyyət olmasına baxmayaraq, şair, əsasən məhəbbətin qüd-
rətini tərənnüm etmişdir.
Nizami Gəncəvi yaradıcılığının zirvəsi “İsgəndərnamə”
poeması hesab edilir. Şair əvvəlki əsərlərində qoyduğu mühüm
ictimai-siyasi və fəlsəfi fikirlərinə bu əsərində yekun vurmuşdur.
Şərq ədəbiyyatı tarixində Nizami Gəncəvi ilk dəfə olaraq
qadını yüksək insani keyfiyyətlərə malik ülvi varlıq kimi təsvir
etmişdir. “İsgəndərnamə” əsərində o, Nüşabə kimi hünərli qa-
dın hökmdarın mərdliyini, ağllı, gözütox, uzaqgörən olmasını,
onun ölkəni müdafiə etmək bacarığını yeri gəldikcə xatırlamış
və müasirlərini bu şərəfli tarixdən öyüd almağa çağırmışdır.
Nizami əsərlərini dövrün tələbinə uyğun olaraq fars dilində
yazmışdır. O, türk dilində yazmamasını “Leyli və Məcnun”
əsərində özünə qüsur tutmuş, sonra “Yeddi gözəl”də bu
məsələyə bir daha toxunmuşdur:
Dilcə şeirimizdə olsa da kəsir,
Mənaya böyükdür ondakı təsir.
11
Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı humanizmi və yüksək sə-
nətkarlığı ilə Zaqafqaziya, Yaxın Şərq xalqları (fars, tacik,
hind, əfqan, kürd, türkmən, özbək, qazax, qırğız və s.) ədəbiy-
yatlarının inkişafına güclü təsir göstərmiş, əsərləri dünya mədə-
niyyəti xəzinəsinə daxil olmuşdur.
Şairin əsərləri dünyanın bir çox xalqlarının dillərinə tərcü-
mə olunmuş, Şərq incəsənətinin, xüsusilə miniatür sənətinin in-
kişafında mühüm rol oynamışdır. Əsərlərinin nadir əlyazma
nüsxələri bir sıra şəhərlərin (Moskva, Sankt-Peterburq, Bakı,
Daşkənd, Təbriz, Tehran, Qahirə, İstanbul, Dehli, London,
Paris və s.) məşhur kitabxana, muzey və əlyazmaları fondların-
da qiymətli incilər kimi qorunub saxlanılır.
“Xəmsə”nin Britaniya muzeyində saxlanılan 1539-1543-cü
illərə aid əlyazmasında Sultan Məhəmmədin, Mirzəəlinin, Mir
Seyid Əlinin çəkdikləri miniatürlər həmin sənətin ən ulu zirvə-
sidir. Azərbaycanın məşhur rəssamlarından M.Abdullayev,
K.Kazımzadə, L.Kərimov və başqa rəssamlar Nizami Gəncəvi-
nin əsərlərinə illüstrasiyalar, xalçalar, mozaika kimi sənət nü-
munələri yaratmışlar.
Poemalarının süjeti əsasında opera (“Xosrov və Şirin”
Niyazi, “Slavyan gözəli” B.V.Asafyev), baletlər (“Yeddi gö-
zəl”, Q.Qarayev), simfonik poemalar (“Leyli və Məcnun”
simfonik poeması) yazılmış, sözlərinə mahnı və romanslar
(Ü.Hacıbəyli, F.Əmirov, C.Cahangirov, A.Rzayeva və b.) bəs-
tələnmişdir.
M.S.Ordubadinin “Qılınc və qələm” romanı, M.Hüseynin
“Nizami” pyesi, B.Azəroğlunun “Nizami Gəncəvi” poeması,
İ.Hüseynovun “Nizami” ssenarisi əsasında “Nizami” bədii
filmi, Ə.Bədəlbəylinin “Nizami” operası və s. əsərlər Nizami
Gəncəviyə həsr olunmuşdur. Q.Xalıqov şairin portretini, hey-
kəltəraş F.Əbdürrəhmanov heykəl abidəsini yaratmışdır.
Dostları ilə paylaş: |