Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə

obyektlərin  və  proseslərin  modelləşdirilməsində  regional  elmin  nəticələrindən  istifadə  olunur.  Onun  «Regional  təhlil 

metodları» (1966) kitabı rus dilində də cap edilmişdir.  

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  gostərilən  irəliləmələrə  və  yuksəlişlərə  baxmayaraq  nə  determinizm,  nə  ekoloji 

coğrafiya,  nə  bixeviorizm,  nə  sosial  fizika,  nə  də  regional  analiz  coğrafiyanın butovluyunu  və  birliyini təmin edə 

bilmişdir.  Qərbin  gənc  mutərəqqi  coğrafiyacılarından  V.Bunqe,  D.Harvey  və  b.  coğrafiya  elmindəki  muəyyən 

gərginliyi aradan qaldırmaq ucun yeni nəzəriyyələr axtarmağa başladılar.  

Muasir  coğrafiyanın  vəziyyəti  bir  qrup  radikal  və  «solcu»  coğrafiyacılar  tərəfindən  kəskin  tənqid  edilir.  Bu  tənqid 

zamanı kecmiş Sovet İttifaqında yaranmış sovet coğrafiyasına da toxunulur. Radikal coğrafların  əksər əsərləri mutərəqqi 

və konstruktiv xarakterlidir. Məsələn, fəlsəfi aspektdə yazdığı «Coğrafiyada elmi anlayış» əsərində Harvey aydın gostərir 

ki,  burjua  coğrafiyasında  məntiqə  əsaslanan  mustəqil  nəzəriyyə  yoxdur.  O,  fəlsəfəyə,  məntiqə,  riyazi  məntiqə, 

tipologiyaya,  ehtimal  nəzəriyyəsinə  və  s.  elmlərə  istinad  edərək  calışmışdır  ki,  coğrafiyanı  cətin  vəziyyətdən  qurtarsın. 

Bunun  ucun  nəzəri  movqeyə  əsaslanaraq  dərin  elmi  təhlillər  aparmış  və  tamamilə  yeni  metodlardan  istifadə  etmişdir  ki, 

onların da coğrafiyada boyuk  əhəmiyyəti vardır. Harveyin  əsaslandığı fəlsəfi baxışlar onu bəzi idealizmə  yuvarlatsa da, 

butovlukdə materialist konsepsiyaya istinad etmişdir.  

Qərb  olkələrində  realist  istiqamətli  və  qiymətli  əsərlərin  bəziləri  rus  dilinə  tərcumə  olunmuşdur.  Bunlardan 

A.Bolinininin  «Şimali  Amerika»,  O.Sneytonun  «Hindistan  və  Pakistan»,  P.Cemenin  «Latın  Amerikası», 

R.Karroi Cercinin «Afrika» əsərləri gostərilə bilər.  

XX  əsrin  80-ci  illərində  Qərbi  Avropada  coğrafiya  elminin  inkişafının  ətraflı  təhlilini  verən  iki  fundamental 

əsər  rus  dilində  cap  olunmuşdu.  Bunlardan  biri  R.C.Constonun  sosial  coğrafiyanın  inkişafına  həsr  etdiyi 

«Coğrafiya və coğrafiyaşunaslar» (M.1987) və ikinci K.Qriqorinin fiziki coğrafiyanın təhlilini verdiyi «Coğrafiya 

və coğrafiyaşunaslar» (M.1988) əsərləri idi.  

R.C.Conston oz əsərində ingilis-amerikan sosial coğrafiyasının inkişafının geniş və əhəmiyyətli bir dovrunun – 

1945-1980-ci illərin aydın mənzərəsini gostərmişdir. İkinci Dunya muharibəsindən sonra dunyanın siyasi xəritəsində 

və  ayrı-ayrı  olkələrin  iqtisadi  və  intellektual  həyatında  əsaslı  donuş  yaranır.  Bu  donuş  tədricən  coğrafiya  elmində 

yeni istiqamətlərin təşəkkul tapmasına təkan verir.  

Təqdirəlayiq  istiqamətlərdən  biri  Qərbi  Avropa  universitetlərində  coğrafiya  elminin  mustəqil  tədrisinə 

başlanması və onun mutəxəssislər tərəfindən oyrənilməsi olmuşdur. 1874-cu ildə Almaniyada coğrafiya fakultələri 

təşkil olunur, az sonra isə Boyuk Britaniya və ABŞ bu numunəyə əməl edirlər. Beləliklə, universitet strukturlarında 

ozunə yer tutan coğrafiya «klassik dovrundən» cıxaraq tamamilə yeni muasir bir dovrə qədəm qoyur.  

Coğrafiya tarixcisi T.Firmen ozunun ingilis dilində yazdığı «Coğrafiyanın yuz ili» kitabında Qərbdə coğrafi 

ideyaların inkişafını altı əsas istiqamətə ayırmışdır.  

1. Dunya, o cumlədən Qərbi Avropa və Şimali Amerika əhalisinə az tanış olan yerlər haqqında məlumatlar əldə 

edilməsilə bağlı olan ensiklopediya istiqaməti.  

2.  Universitetlərdə,  gimnaziyalarda  və  məktəblərdə  coğrafi  biliklərin  əhəmiyyətini  qeyd  edən  və  onun 

yayılmasını təmin edən pedaqoji istiqamət.  

3.  «Mustəmləkə  istiqaməti».  Coğrafi  əmək  bolgusunun  və  dunya  bazarının  genişləndirilməsi  məsələləri 

mustəmləkələr  haqqında  geniş  informasiya  toplanmasını  və  bununla  bağlı  coğrafi  tədqiqatların  genişləndirilməsini 

tələb edirdi.  

4.  «Ensiklopediya  və  mustəmləkə»  istiqamətlərindən  daxil  olan  informasiyaları  təhlil  edən  generalizə 

(umumiləşdirilmə) istiqaməti.  

5. Siyasi istiqamət coğrafi ekspertizalardan siyasi rəhbərlik və idarəetmə səviyyəsində istifadə etməyin muasir 

usullarını əhatə edir.  

6. İxtisaslaşma istiqaməti həddən artıq geniş biliklərin toplanmasına və onların bir elm daxilində oyrənilməsinə 

mumkun olub olmamasına cavab olaraq yaranmışdır. Əvvəllər alimlər ozlərinin hərtərəfli ensiklopedik bilikləri ilə 

secilirdilər.  Lakin  yeni  dovrdə  nəşr  olunan  əsərlərin  sayının  həddindən  cox  artması,  tədqiqat  usullarının 

murəkkəbləşməsi  və  kadrların  hazırlanması  coğrafiya  elmi  daxilində  ixtisaslaşma  aparılmasını  tələb  edirdi.  Belə 

ixtisaslaşma  birinci  coğrafiyanın  ozundə  və  onun  daxili  bolgulərində  həyata  kecirildi.  İxtisaslaşmanın  ozu  isə 

muəyyən  problemin  həllinə  və  yaxud  Yer  səthinin  ayrı-ayrı  regionlarına  daha  cox  diqqət  yetirilməsinə  gorə 

aparılırdı.  İngiltərənin  coğrafiyaşunaslarının  boyuk  əksəriyyəti  fiziki  və  sosial  coğrafiyanın  umumi  və  yaxud 

regional problemləri uzrə ixtisaslaşırdılar.

 Dovrun tələbindən asılı olaraq gah umumi və gah da regional coğrafi tədqiqatlara 

ustunluk verilirdi. R.Constonun kitabının leytmotivlərindən biri də bizim elmdə nəzəri bazanın axtarışlarının gətirib «kəmiyyət 

inqilabına»  –  riyazi  coğrafiyaya,  modelləşdirməyə  cıxarması  olmuşdur.  Coğrafiyada  metodologiya  əvəzinə  riyazi  metodların 

tətbiq olunması isə getdikcə sosial coğrafiyanı rəqəmlər və metodlarla verilmiş «quru» elmlər sırasına endirirdi və muasir riyazi 

bilikləri olmayanlar artıq coğrafiya jurnallarını və əsərlərini oxuya bilmirdilər. Ona gorə də 70-ci illərdə sahə (ərazi) elmlərində 

geniş  tətbiq  olunan  «kəmiyyət  inqilabi»  usulu  kəskin  tənqid  olunmağa  başlandı.  Sosial  coğrafiya  topladığı  informasiya 

materiallarını  yeni  texnologiyanı  –  komputer  və  displeyləri  geniş  tətbiq  etməklə  oz  movqeyini  qoruyub  saxlaya  bildi.  Bu 

istiqamətdə Coğrafi İnformasiya Sistemlərinin (CİS) yaradılması mustəsna rol oynadı.  

Sosial coğrafiya elminin ictimai  movqeyi, ona  verilən muxtəlif istiqamətli sifarişlərin artması ilə bağlı olaraq 

xeyli mohkəmlənmişdir.  

Bu elmin regional planlaşdırma və tarazlı (dayanaqlı) inkişafın səmərəli təşkil olunmasında, siyasi coğrafiyanın 

əhatəli problemlərinin həllində iştirakı cox əhəmiyyətlidir.  

C.Constonun  sosial  coğrafiya  sahəsində  apardığı  geniş  tədqiqatları  tamamlamaq  məqsədilə  ingilis-amerikan  fiziki-

coğrafiya  elmində  baş  verən  axtarışları  umumiləşdirmək  məqsədilə  K.Qreqorinin  yuxarıda  adı  cəkilən  monoqrafiyası 

(«Coğrafiya  və  coğrafiyaşunaslar»),  nəşr  olunmuşdur.  Burada gostərilirdi  ki,  fiziki  coğrafiyada  hokm  surən  sadə  təsviri 

---