Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə

M.H.Qocamanov,  Z.A.Bağmanovun  «Geodeziya  olculərinin  riyazi  hesablanması»  (Bakı,  2000),  dərs  vəsaiti 

olcmə  işlərinin  riyazi  əsaslarından  bəhs  edir.  Ən  yeni  geodeziya,  kartoqrafiya  və  aerokosmik  topoqrafiya  luğəti 

M.H.Qocamanov tərəfindən hazırlanmışdır.  

Ə.C.Əyyubovun cox boyuk əməyi nəticəsində 1993-cu ildə 124 coxrəngli xəritələrdən ibarət olan «Azərbaycan 

Respublikasının aqroiqlim atlası» azərbaycan və rus dillərində nəşr olunurdu. Ozunun elmi metodiki əhəmiyyətinə, 

informasiyasının  zənginliyinə,  orijinallığına  və  iri  həcminə  gorə  bu  atlas  dağlıq  olkələrə  həsr  olunan  ilk  dəyərli 

atlasdır.  

Bundan  başqa,  1994-cu  ildə  Azərbaycan  EA  Coğrafiya  İnstitutu,  BDU-nun  fiziki  coğrafiya  kafedrasının 

əməkdaşları  ilə  birlikdə  «Azərbaycanın  oroqrafiya  xəritəsi»  (B.Ə.Budaqov,  İ.E.Mərdanov,  R.Y.Quliyev),  1995-ci 

ildə  isə  BDU-nun  adıcəkilən  kafedrasında  «Azərbaycanın  geomorfoloji  xəritəsi»  (M.A.Museyibov,  B.Ə.Budaqov, 

R.Y.Quliyev, R.Ə.Babayev) nəşr edilmişdir.  

Azərbaycan  EA  Coğrafiya  İnstitutunun  capa  hazırladığı  qiymətli  və  faydalı  atlaslardan  biri  də  «Azərbaycan 

Respublikasının  təbii  şəraiti  və  təbii  ehtiyatları  atlası»dır.  Boyuk  muəllif  kollektivinin  iştirakı  və  son  nailiyyətlər 

əsasında  tərtib  edilən  bu  atlas  olkənin  təbii  ehtiyat  potensialının  aşkar  edilib  qiymətləndirilməsi,  coğrafiyasının 

muəyyən edilməsində və səmərəli istifadəsində mustəsna əhəmiyyət kəsb edəcəkdir.  

Aerokosmik tədqiqatlar. XX əsrdə coğrafiya elmi tarixində baş verən yeniliklərdən biri də kosmosdan yerin 

oyrənilməsinə imkan verən aerokosmik metodun yaranması oldu. Bunu bir cox hallarda mustəqil kosmik coğrafiya 

elmi kimi də adlandırırlar.  

Yer  səthinin  məsafədən,  yəni  yerdən  kənarda  yerləşdirilən  təyyarələr,  vertolyotlar,  suni  peyklər,  kosmik  və  s. 

vasitələrlə  oyrənilməsi  kosmik  tədqiqatlar  metodu  adlanır.  Geniş  geoinformasiya  məlumatlarına  malik  olan  bu 

metodun  bizim  elmdə  istifadəsi  sanki  ona  yeni  həyat  verdi,  canlandırdı,  biliklərin  lap  dərinliklərinə  baş  vurmağa 

imkan yaratdı.  

Azərbaycanda  kosmik  tədqiqatların  materiallarından  hələ  70-ci  illərdən  istifadə  olunmağa  başlanmışdır. 

Moskvadan sonra Bakıda ilk dəfə olaraq 1974-cu ildə akad. T.G.İsmayılovun rəhbərliyi altında Azərbaycan SSR EA 

nəzdində Təbii Ehtiyatların  Kosmik  Tədqiqi İnstitutu  yaradıldı. Bu institut o zamanlar Qafqaz-Xəzər regionunun geoloji 

quruluşu və faydalı qazıntılarını, meşə və torpaq ortuyunu, hidrosferin və ətraf muhitin muhafizəsi məsələlərini oyrənirdi. 

Həmin  təşkilat  hazırda  Azərbaycan  Milli Aerokosmik  Agentliyinə  (AMAKA)  cevrilmiş  və  bu  adla  da  fəaliyyət  gostərir. 

Agentlikdə coğrafiyaya aid tədqiqatlar Ekologiya İnstitutu tərəfindən aparılır. Kosmik geoinformasiyadan istifadə yolu ilə 

təbii-ərazi komplekslərinin oyrənilməsində və onların proqnozlarının verilməsində bu institut əhəmiyyətli işlər gorur.  

Hazırda İnstitutda 6 şobə və 8 laboratoriya fəaliyyət gostərir. Həmin struktur vahidləri atmosferdə, su hovzələrində, 

torpaq  və  bitki  ortuyundə  gedən  istər  təbii  və  istərsə  də  antropogen  mənşəli  zərərli  proseslərin  tədqiqi  ilə  məşğul  olur. 

Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində sel axınları, suruşmə, ucqun və s. kimi təbii dağıdıcı proseslərin qarşısının alınması kimi 

vacib  məsələlər  oyrənilmiş  və  muvafiq  orqanlara  konkret  tovsiyələr  verilmişdir.  Aparılan  bu  tədqiqatların  nəticələri 

YUNESKO, «İnterkosmos» və b. təşkilatlar tərəfindən bəyənilmişdir.  

Aerokosmik  tədqiqatların  genişlənməsində  1977-ci  ildə  Azərbaycan  EA  Coğrafiya  İnstitutu  nəzdində 

«Aerokosmik metodların coğrafiyaya tətbiqi laboratoriyasının təşkil edilməsi muhum rol oynayır.  

Aerokosmik metodlar fiziki coğrafiyanın ən muhum sahələri olan geomorfologiya və landşaftşunaslıqda daha boyuk 

əhəmiyyət kəsb edir. Ayrı-ayrı dovrlərdə cəkilmiş kosmik şəkillərin muqayisəsi əsasında Boyuk Qafqazın şərq və Kicik 

Qafqazın Azərbaycan hissələrinin tektonik qırılmalarına uyğun gələn və qanunauyğun şəkildə istiqamətlənmiş murəkkəb 

şəbəkəsi aşkar edilmişdir. Həmin ərazilərdə aparılan kosmik təhlillər əsasında iri və kicikmiqyaslı morfostruktur xəritələr 

tərtib olunmuşdur (B.Ə.Budaqov, E.K.Əlizadə, A.Mikayılov 1984-1998).  

Butun  bu  kosmik  tədqiqatlar  E.K.Əlizadənin  yazdığı  «Azərbaycan  və  ətraf  dağlıq  ərazilərin  morfostruktur 

quruluşu» (1998) monoqrafiyasında ətraflı şəkildə təhlil olunmuş və umumiləşdirilmişdir.  

Azərbaycanın  landşaftlarının  kosmik  tədqiqat  materialları  əsasında  oyrənilməsi  xeyli  genişləndirilmişdir.  Belə 

tədqiqatlar  ilk  novbədə  Boyuk  Qafqazın  cənub  yamacları  və  Acınohur-Ceyrancol  alcaq  dağlıq  ərazilərini  əhatə  etmişdir. 

(B.A.Seyfullayev,  1980).  Bu  tədqiqatların  nəticəsində  antropogen  landşaftların  ərazidə  qarşılıqlı  yayılmasının 

qanunauyğunluqları,  onların  struktur  xususiyyətləri  aşkar  edilmişdir.  Ağ-qara  kosmik  şəkillər  əsasında  landşaft 

vahidlərinin (tip-yarım tip nov) və landşaft tiplərinin xəritələri tərtib edilmişdir.  

Aerokosmik  şəkillərin  deşifrələnmə  materiallarının  tətbiqi  əsasında  Kicik  Qafqazın  yeni  tektonik  hərəkətlərin 

və morfostrukturların muasir landşaftların formalaşmasına təsiri aydınlaşdırılmışdır.  

Kosmik  tədqiqatlardan  digər  fiziki-coğrafi  proseslərin-sel  ocaqlarının  yaranması  (Məmmədquluzadə,  1986), 

ekzogen  proseslərin  inkişaf  dinamikası  və  yayılma  coğrafiyası  oyrənilib  və  xəritələşdirilməsi  aparılıbdır  (Əlizadə, 

Tarixzadə 1997, 1998).  

Kosmik  şəkillərdən istifadə  edərək aqroirriqasiya landşaftları vəziyyəti,  muasir inkişaf  dinamikası oyrənilmiş 

və Kur cayının sağ sahili duzənliklərinin aqroirriqasiyası landşaftları xəritəsi tərtib edilmişdir. (Yusifov 1990, 1998). 

Bundan  başqa,  gostərilən  materialların  koməyi  ilə  Azərbaycanın  palcıq  vulkanlarının  landşaftları  oyrənilmişdir. 

(Mikayılov, Zeynalov 1997, 1998).  

Aerokosmik  metodlar  vasitəsi  ilə  muxtəlif  məzmunlu  iqtisadi  coğrafi  tədqiqatlar  da  aparılmışdır.  Lakin 

respublikamızda bu istiqamətdə aparılan tədqiqatları qənaətbəxş hesab etmək olmaz.  

Hazırda sərhədyanı ərazilərdən və qonşu respublikalardan Azərbaycana daxil olan su ehtiyatlarının tədqiqi sahəsində 

geniş işlər aparılır. Muəyyən edilmişdir ki, Ermənistan ərazisindən bizə axan caylar – Araz, Oxcucay, Debet, Ağstafacay, 

Tovuzcay və b. həddən artıq cox cirklənirlər. Bəzi maddələrin (Ca, Na, HCO

3

, NH

3 

və s.) miqdarı beynəlxalq normalardan 

10  dəfələrlə  artıqdır.  Bundan  başqa,  Agentliyin  nəzdindəki  institutlar  Abşeron  torpaqlarının  neft  məhsulları  ilə 

cirklənməsi,  şoranlaşması,  bataqlıqlaşması  və  s.  kimi  ekoloji  məsələlərin  tədqiqi  sahəsində  və  kartoqrafiya  kafedrasında 

---