174
VI FƏSĠL
MƏDƏNĠYYƏT
Səlcuqlu türklərinin Şimali Afrika istisna olmaqla bütün İslam
dünyasını öz hakimiyyətləri altına almaları İslam xalqlarının ictimai
fikrinə, fəlsəfəsinə, mədəniyyətinə yeni bir qüdrət və həyatilik
gətirdi. Onlar siyasi və hərbi gücün imperatorluğu idarə etməyə ka-
fi gəlməyəcəyini, mənəvi nifaqa, dini və siyasi sui-qəsdlərə qarşı
elm, fikir və məfkurə ilə silahlanmanın gərəkliliyini irəli sürmüş və
bunu həyata keçirmək üçün «Nizamiyyə» adlı mədrəsələr açmış və
bütün İslam dünyasına yaymışlar.
Səlcuqlu sultanları bu mədrəsələrdə çalışan müəllimləri himayə
edir, din və təriqətlər üçün imarətlər və zaviyələr, xalq və yolçular
üçün xəstəxanalar və karvansaraylar inşa etdirir, tələbələri məccani
oxudur, onları təqaüd, yataq və yeməklə təmin edirdi. Tarixdə ilk
dəfə Səlcuqlu türkləri elm və mədəniyyəti dövlət himayəsinə almış,
Türk-İslam mənəvi və ictimai birliyini həyata keçirmişlər.
Bu gün İslam dünyasının hər tərəfində tarixə şahidlk edən ca-
mi, mədrəsə, xəstəxana, karvansaray, türbə və zaviyə kimi abidələr
məhz Səlcuqlu türklərinin və onlara tabe olanların əsərləri olub, iq-
tisadi, mədəni və ictimai yüksəlişin maddi və mənəvi dəlilləridir.
Səlcuqlular elm və mədəniyyətin inkişafını diqqət mərkəzində
saxlamışlar. Səlcuqlular dövründə elm və din adamlarına dövlət xə-
zinəsindən aylıq maaş ayrıldığından İslam alimləri ömürlərini elmə
sərf etmişlər. Səlcuqlu sultanları alim, şair, filosof və sənətkarları
himayə etmiş, onlar fikri və dini nifaqların qarşısını almaq üçün
Səlcuqluların dini siyasətinə və nizam-intizamına xidmət etmiş,
imanı sarsılmış alim və filosoflara qarşı mübarizə aparmışlar.
Anadolu türkləri müsəlman olmaqla bərabər öz qədim adət-
ənənələrini qopuyub saxlamışlar. Qədim türklərdə olduğu kimi
Anadolu Səlcuqlu türkləri də Tanrıya dua və ibadət edərkən, böyük-
lərin hüzuruna çıxarkən, dini və milli bayram və şənliklərdə, yas
175
mərasimlərində sevinc və təzim əlaməti olaraq başlarını açar, baş
örtüklərini əllərinə və ya qoltuqlarına alaraq Şamani üsulunu davam
etdirmişdilər. Səlcuqlu sultanları və türkmən bəyləri cənazə məra-
simlərində qədimdə olduğu kimi başlarını açar, paltarlarını tərsinə
geyər, saçlarını kəsər, atlarının yəhərlərini tərsinə qoyaraq Şamani
adətini davam etdirərdilər. Bu adəti din xadimləri də icra etmişdilər.
Tədqiqatçılar göstərirlər ki, Anadolu Səlcuqlu sultanı Əla-
əddin Keyqubad böyük qardaşı Keykavusun cənazəsi qarşısında bü-
tün dövlət ərkanı ilə birlikdə baş örtüklərini çıxararaq qədim türk
adətinə əməl etmişdir. Mövlana Cəlaləddin Ruminin vəfatında adət-
ənənələrə sadiq qalınmışdır.
Qədim Şamani türklər ölünün siyasi və ictimai mövqeyinə gö-
rə heyvan kəsər və «Yuğ basan» adı verilən ölü aşı verərdilər. Bu
ənənəyə Anadolu Səlcuqluları da əməl edirdilər. Tarixi mənbələrdə
göstərilir ki, «Anadolu Səlcuqlu sultanı İzzəddin I Keykavus atası
üçün kasıblara mal paylamış, Keyqubad Mövlana Cəlaləddin Rumi-
nin atası Bahaəddin Vələdin ölümündə xalqa yemək vermişdi.
Anadolu Səlcuqlu türkləri İslam dini və mədəniyyəti ilə yanaşı
yerlilərin dinlərinə və mədəniyyətlərinə də hörmətlə yanaşmış, İslam
dininin qadağan etdiyi rəsm və heykəlləri özləri ilə bərabər Anado-
luya gətirməyə izn vermişlər. Səlcuqlu sultanı I Əlaəddin Keyqubad
1221-ci ildə Konya divarlarını inşa etdirərkən onları bir tərəfdən
Quran ayələri ilə süslətmiş, memar və rəssamlara qabartma təsvir və
heykəllər hazırlanmasını əmr etmişdi. Orta əsrlərdə Anadolunu
ziyarət edən ərəb səyyahları öz əsərlərində göstərmişlər ki, şəhər di-
varlarında və şəhərə giriş qapılarında qoyulmuş heykəllərin sənət-
karlıqla işləndiyini qeyd etmişlər.
Anadolu Səlcuqlarının paytaxtı Konya və Qubadabad şəhərləri-
nin saraylarında Uyğur üslubunda çini üzərində divar rəsmləri işlən-
mişdir.
Səlcuqlarda mövləvilk, mövləviyyə sünni təriqəti, dərviĢ
ordeni olmuşdur. Əsasını 13-cü əsrdə sufi şair Cəlaləddin Rumi
qoymuşdur. Müridləri C.Rumiyə «Mövlanə» (ərəbcə «ağamız») de-
176
yə müraciət etdiyindən təriqətin adı da mövləvilik kimi tarixə düş-
müşdür.
Təriqət Türkiyə ərazisində geniş yayılmışdır. Ordenin əsas xa-
nəgahı Konya şəhərində C.Ruminin məqbərəsi yanında olmuşdu.
Hündür papaq (gülah) qoymaq, müsiqi sədaları altında oynayaraq
ucadan zikr etmək mövləvi dərvişləri üçün xarakterik idi. Mövlə-
vilər xristian və yəhudi dinindən olan şəxslərə yaxşı münasibət bəs-
ləyirdilər. Mövləvi ordeninin üzvləri əsasən yoxsullardan və sənət-
karlardan ibarət olurdu.
Türklər Yaxın Şərq və Anadoluya bir çox milli mədəniyyət-
ünsürləri, qüdrətli dövlət təşkilatı, nizam-intizam, ictimai ədaləti və
yüksək məfkurə gətirmişlər. Anadolu Səlcuqlu türklərinin ictimai
fikir tarixində Mövlanə Cəlaləddin Rumi, Əhməd Fəqih, Sultan
Vələd, Səyyad Həmzə, Xoca Dəhhani və Yunus Əmrə kimi böyük
mütəfəkkirlərin xüsusi yeri vardır.
Tədqiqatçılar göstərirlər ki, Səlcuqların paytaxtı Konyada bö-
yük mütəfəkkir Mövlana Cəlaləddin Ruminin rəsmlərini çəkib dost-
larına hədiyyə edən müridi Eynüddövlə onun ayaq üstə 20-yə qədər
rəsmini çəkmiş, digər Türk və Rum rəssamları da şeyxlərinin rəsm-
lərini çəkib müridlərinə paylamışdılar. Türkmən bəylərinin sarayla-
rını və hovuzlarını heyvan heykəlləri bəzəyirdi.
Əldə olunan mənbələrə görə Səlcuqlar dövrü Anadolu türkcəsi-
nin ən qədim şairi Əhməd Fəqihdir. Xalq arasında geniş şöhrət qa-
zanan Əhməd Fəqih mədrəsə təhsili görmüş, Mövlanə Cəlaləddin
Ruminin atası Sultanül Üləma Bahəddin Vələddən fiqh təhsili almış,
sonra vəcdə tutulub şəhəri tərk edərək dağlara çəkilmişdir. Xoca Əh-
məd Fəqihin 83 beytlik «Çarxnamə» adlı qəsidə şəklində yazılmış bir
mənzuməsi və 399 beytlik «Kitabi-Əvsafi-Məsacidi-Şərifə» adlı bir
risaləsi vardır. Müəllifin «Çarxnamə» əsəri dünyanın faniliyindən
bəhs edən, günahlardan qaçmağı nəsihət edən dini-əxlaqi əsərdir.
Anadolu Səlcuqluları dövründə yaşayıb yaratmış şairlərdən biri
də ġəyyad Həmzədir. Dini-təsəvvüfi mövzularda əsərlər yazan şair
Şəyyad Həmzə Anadolunun şəhər və kəndlərini dolaşmış, getdikləri
yerlərdə xalqa təsəvvüfi şeirlər söyləmiş, xalq ilə ziyalılar arasında
Dostları ilə paylaş: |