Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Metallurgiya sənaye əhəmiyyətli təbii resurs- ların ümumi iqtisadi əsaslandırılması.
65 Müasir elmi-texniki tərəqqi və texnologiyanın inkişafı insanların təbii sərvətlərdən istifadə imkanını daha da artırır. Qədim zamanlarda insanlar yalnız 18 elementdən istifadə edirdilər. XYII əsrdə istifadə olunan elementlərin sayı 25, XYIII əsrdə 29, XIX əsrdə 47, XX əsrin əvvəllərində 54-ə bərabər olmuş- dur. Hazırda dövri sistemə daxil olan 107 elementin 90-nından, o cümlədən 11 nadir elementdən, istifadə olunur. Atom sənayesinin, elektronikanın, uçan apa- ratların, hesablayıcı maşınların, kimya cihazları tex- nikasının və sənayenin bir sıra yeni sahələrinin inki- şafı nadir və nəcib elementlərin istifadə sahəsini xeyli genişləndirir. Radioaktiv metallar da daxil olmaqla bu elementlər unikal fiziki və kimyəvi xü- susiyyətlərə malik olduqlarından əvəzsiz mineral xammal hesab edilir. Lakin onları əlavə olaraq kompleks istismar zamanı əldə edirlər. A.B.Fermanın fikrincə (1926) bəşəriyyət mi- neral sərvətləri mənimsədiyi vaxtdan bəri 50 milyard ton kömür, 80 mln. t. mis, sink, qurğuşun və 1373 min ton qızıl çıxarılmışdır. Son 500 ildə insan cəmiy- yəti 50 mlrd ton kömür, 2 mlrd. ton dəmir, 80 mln. ton mis çıxarmışdır. (Çernixova E.Y., 1978). Başqa müəlliflərin hesablamalarına görə son yüz ildə 130 mlrd. ton daş kömürdən istifadə edil- mişdir. Neft ixrac edən ölkələrin, ―OPEK‖ təşkilatının verdiyi məlumata görə hazırda dünyada neft ehtiyatı 103,2 mlrd. ton hesab edilir. 66 Dünya neft ehtiyatının 50-55%-i Ərəbistan ya- rımadasındadır. Neft və başqa yanacaq ehtiyatlarının miqdarı hələlik sabit deyildir, çünki yeni-yeni ehtiyat mənbələri tapılır. Məsələn, ABŞ-da, Afrikada, Ru- siyada (Şərqi Sibir) və digər ölkələrdə yeni neft yataqları tapılmışdır. Bununla belə kəşf olunmuş yeni neft yataqları insan cəmiyyətini yalnız 50-60 il təmin edə bilər. Proqnoza görə dünyada qaz ehtiyatı 110 trilyon m 3 -dir. Bunun da əsas hissəsi Rusiyada, Türkmənistanda, ABŞ və İrandadır. ABŞ-ın daş kömür ehtiyatı onu 650 il təmin edə bilər. Rusiyada isə kömür ehtiyatı 1000 il bəsdir. Qeyd etmək lazımdır ki, təbii sərvətlərin təsər- rüfatsızlıqla istifadə edilməsinə qəti yol verilmə- məlidir. Təssüf ki, belə hallar hələlik vardır. Bəzən mədənlərdə qazıntıların icərisində olan yalnız bir mineraldan istifadə edilir, qalanı isə texnoloji proseslərin təkmilləşməsi səbəbindən tullanılır. Neftin alınma əmsalının aşağı olması, daş kö- mür istehsalında xeyli kömür itkisi (nəqliyyatla daşı- mada, şaxtada və s.) qurğuşun, sink istehsalında mil- yon tonlarla tullantı, benzin və gübrələrin daşınma- sında, istifadəsində olan itki və digər hallar təsərrü- fatsızlığın, habelə texnoloji proseslərin təkmilləşmə- məsinin əlamətləridir. Metallurgiya sənaye əhəmiyyətli təbii resurs- ların ümumi iqtisadi əsaslandırılması. Təbiətdə mövcud olan resurslar insan cəmiyətinin istifadə edə biləcəyi və ondan artıq resurslardan ibarət olub, sə- 67 naye sahələrinin inkişafında cox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Təbiətdə metallurgiya əhəmiyyətli təbii re- surslar geniş miqyasda yayılmaqla, zəngin potensial imkanlara malikdir. Dünyanın bütün ərazilərində me- tallurgiya sənaye əhəmiyyətli resursların istehsal dövriyyəsinə cəlb olunması, istehsal sahələrinin inki- şafında xüsusi rol oynayan istehsal vasitələrinin inki- şafına zəmin yaratmışdır. Yer kürəsində metallurgiya sənaye əhəmiyyətli resurslar yalnız quruda deyil, ey- ni zamanda dünya okeanlarında və dənizlərində geniş şəkildə yayılmışdır. Yer qabığının müxtəlif inkişaf mərhələləri ilə əlaqəli olaraq metallurgiya əhəmiyyətli filiz və qeyri filiz sərvətləri əsasən qədim kristallik bünövrəyə malik olan dağlıq ərazilərdə inkişaf et- mişdir. Bu cür ərazilərə Amerika kontinentində "Ap- palac", "And-Kordilyer", "Kanada yaylası", Avropada "Penin dağları", "Ural", və s. misal göstərmək olar. Ümumilikdə metallurgiya əhəmiyyətli resursların inkişafına görə dünyada doqquz əsas dağ-mədən sənaye rayonu müəyyən olunmuşdur: 1) ABŞ, Kana- da, Meksika; 2) Latın Amerikası; 3)Xarici Avropa; 4)MDB ölkələri; 5) Çin; 6) Şimali Afrika və Cənubi- Qərbi Asiya; 7) Şimali Afrika; 8) CAR; 9) Avstraliya. Metallurgiya əhəmiyyətli təbii ehtiyatlarla zəngin olmaqla tərkibinə görə bir birindən fərqlənən qara metallurgiya əhəmiyyətli təbii resurslar, əlvan metallurgiya əhəmiyyətli təbii resurslardan ibarətdir. Müasir şəraitdə yerin təkindən hasil edilən 25 mü- hüm sərvət növləri qeydə alınmışdır ki, onlardan 68 dəmir, manqan, xrom, volfran, nikel, molibden, va- nadium, kobalt, mis, sink, qurğuşun, qalay, civə, boksit, maqnezium və s. sənaye üçün əsas xammal hesab edilir. Aparılan təhlillərdən aydın olur ki, iqtisadiyya- tın və təbiətin qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində istehsal üçün əlverişli şərait yaranır. İstehsalın bu sahəsi bilavasitə elmi-texniki tərəqqi (ETT) ilə bağlı olub, istehsalın texnoloji inkişafına şərait yaradır. İsteh- salın təşkili prosesində təkrar xammal, materiallar ilə yanaşı, iqtisadi qiymətləndirmədə onlara sərf olunan texniki, iqtisadi, mühafizə və maliyyə xərcləri nəzərə alınır. Bu cür yanaşma xammallardan alınan əmtəəlik və hazır məhsulların həcmini, iqtisadi əhəmiyyətini müəyyən etmək üçün əlverişli şərait yaradır. Metal- lurgiya əhəmiyyətli sənaye sahələrinin təşkili faydalı qazıntıların hasilatı və emalı zamanı bir sıra iqtisadi amillərlə yanaşı ekoloji tarazlığın saxlanılmasını tələb edir. Təcrübə göstərir ki, faydalı filiz və qeyri- filiz təbii sərvətlərinin çıxarılması zamanı mühitin ekoloji cəhətdən qorunması digər istehsal xarakterli resursların istifadəsinə şərait yaratmış olur. Müasir metallurgiya üçün xarakterik cəhət təbii resurslardan istifadə zamanı istehsal sahələrinin xammal bazasına yaxın yerləşdirilməsi iqtisadi səmərəliliyin əsas göstəricilərindən biri sayılır. Metallurgiyanın inkişafı digər sənaye sahələrinin inkişafı üçün lazım olan istehsal vasitələrini və müxtəlif avadanlıqların isteh- salını həyata keçirir. Təbii resurslardan istifadə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|