Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil

234 
 
müqayisə üçün başqa variantlar olmur. Əsas odur ki, 
elə  variant  tapmaq  lazımdır  ki,  qarşıya  qoyulmuş 
məqsədə  çatmaq  üçün  xərcləri  azaltmaq  mümkün 
olsun.  Başqa  sözlə,  yalnız  məqsəd  və  ona  tələb 
olunan  xərc  lazımdır.  Belə  bir  yanaşmada  variant 
seçimi  həm  də  həmişə  ehtiyatların  effektli  paylan-
masını  təmin  etmir,  belə  ki,  qoyulmuş  məqsəd 
səmərəsiz də ola bilər. Lakin metod münasibdir, ona 
görə  ki,  ekoloji  və  sosial  faydanı  (effekti)  layihənin 
realizə  edilməsindən  təyir  etmək  çətindir.  Ayrıca 
götürülmüş  müəssisə  səviyyəsində  konkret  qərar 
qəbul  edərkən  2  mərhələdə  hərəkət  etmək  lazraıdır 
Birincidə  müəssisə  üçün  təyin  edilmiş  ekoloji  nor-
mativləri  pozan  bütün  variantlar  rədd  edilir.  İkinci 
mərhələdə ekoloji nöqteyi-nəzərdən qəbul edilə bilən 
ən az gətirilmiş xərcli variant qəbul  edilir. 
 
C+rK= min....              (4) 
 
Burada C-cari istismar xərcləridir;  
r-diskontir əmsalıdır;  
K-əsaslı vəsaitdir. 
Təsvir  edilən  metod  müqayisəli  iqtisadi 
effektivlik zamanı istifadə edilir. 
Gətirmə  və  diskontir  metodlarının  ən  əsas 
fərqləndirici  cəhəti  xərclərin  özünü  doğrultma 
müddətidir. Özünü doğrultma müddəti minimal vaxt 
intervalıdır.  Onun  sərhədləri  daxilində  ilkin  vəsait 
qoyuluşu və digər xərclər əhatə olunur. 

---

235 
 
Məlumdur  ki,  ümumi  effektivlik-nəticələrin 
ehtiyatlara  çəkilən  xərclərinə  nisbətidir.  Müvəqqəti 
nümunəvi metodikaya görə nəticə ləğv olunmuş (qar-
şısı alınmış) ziyanın və xərclərin müqayisəsidir. Belə 
halda  əlavə  effektlər (məs.sosial) nəzərə  alınmır. Bu 
effektlər dolayısı effektlər adlanır. Doğrudan da, bu o 
xidmətlərdir ki, kəmiyyətcə təyin etmək çətindir. 
Bazar  şəraitində  kommersiya  səmərəsini 
(effektini)  təyin  etmək  zəruridir.  Ekoloji  tədbirlərin 
təmiz  illik  kommersiya  effekti  iki  xərcin  fərqi  kimi 
müəyyən edilir: çirkləndirməyə görə ödəmələrin qə-
naətinin  cəmi  (Эпл)  və  mühiti  mühafizə tədbirlərinə 
çəkilən ümumi xərclər arasındakı fərq (z). 
 
Belə halda,    
 
   
   
  
               (5) 
 
Aydındır  ki,  burada  diskontir  tətbiq  etmək  la-
zım gələcəkdir, yəni problem gəlib özünü doğrultma 
müddətinə dirənəcəkdir. Çirklənmiş təbii ehtiyatların 
təmizlənməsi  tədbirlərinin  həyata  keçirilməsinə 
cəkilən xərclərin effekti aşağıdakı kimi təyin edilir: 
 
Э = (C
r 
- C
2
)Q…     (6) 
 
Burada Cı, C
2 
- təmizləmənin təbiəti mühafizə 
tədbirlərinin həyata keçirilməsindən əvvəl və sonrakı 
(resurs  vahidinə  düşən)  maya  dəyəridir,  illik  ölçüyə 
gətirilmişdir. 
Q - əlavə təmizlənmiş ehtiyatların həcmidir. 

---

236 
 
Təbiətdən səmərəli istifadə üzrə tədbirlərin sə-
mərəsi,  tullantılardan  istifadəni  də  nəzərə  almaqla, 
aşağıdakı kimi ifadə edilə bilər: 
 
 
 
 
∑     ∑  
 
∑  
 
 
Burada  ∑
  -  toplum  səmərə;  məhsul  artımı; 
təbii ehtiyatların qənaət effekti; sosial effekt; utilləş-
dirmə effekti və s. 
∑  
 
 - qarşısı alınmış ziyanın cəmi (toplumu); 
∑   - zəruri xərclərin cəmidir. 
Öz  növbəsində,  qarşısı  alınmış  (ləğv  edilmiş) 
ziyan  iki  ziyanın  fərqi  kimi  götürülür-tədbirlərə 
qədər zərərin miqdarı (Yı) və tədbirlərdən sonra qalıq 
ziyan (Y
2
): 
 
Y
n
= Yı - Y
2 
 
İqtisadi  inkişafla  təbiəti  mühafizə  fəaliyyəti 
arasındakı kompromis axtarışı cəmiyyətin qarşısında 
duran  əsas  məsələlərdir.  İqtisadçıların  neoklassik 
məktəbi  təsdiq  edir  ki,  ətraf  mühitin  çirklənməsinin 
iqtisadi  optimumu  mövcuddur.  Həmin  optimuma 
görə  təbiəti  mühafizə  xərclərinin  həddi  və  ziyan 
arasındakı həddin nisbəti bərabərliyi ilə təyin edilir. 
İqtisadi  səmərə  yalnız  tədbirlər  variantının 
əsaslandırılması  və  seçimində  lazım  deyildir.  Eyni 
zamanda  fəaliyyətdə  olan  təbiəti  mühafızə  obyektlə-
rini  də  qiymətləndirmək  zəruridir.  Bundan  ötəri,  ilk 

---

237 
 
növbədə,  mühiti  qorumaq  xərclərinin  (Ə
3
)  mütləq 
səmərəsini (effektini) təyin etmək lazımdır. Deyilən-
lər aşağıdakı riyazi model ilə ifadə olunur. 
 
 
 
  ∑
∑
 
   
    
 
  
 
   
 
   
  
 
 
Burada; 
 
 
 –  tam  iqtisadi  effekt  (i  –  növün  j  - 
obyektində); 
C - cari xərclər;  
K - kapital qoyuluşu; 
E
H 
-  kapital  qoyuluşunun  normativ  əmsalı 
(adətən 0,12) yaxud diskontir əmsalıdır. 
Kapital  qoyuluşunun  normativ  effektivlik 
əmsalı özünü doğrultma (xərcləri ödəmə) müddəti ilə 
əlaqədardır.  Xərclərin  özünüödəmə  müddəti  norma-
tiv effektivlik  əmsalı ilə tərs mütənasibdir (T=1/E
H
), 
 
 
=(Э - C)/K > E
H
 olarsa, onda layihə səmərəlidir və 
xərclər  özünü  ödəyəcəkdir.  Bəzən  təbiəti  mühafızə 
tədbirlərinin  iqtisadi  səmərəsini  təbiəti  mühafızə 
obyektinin xidmət vaxtını nəzərə almaqla qiymətlən-
dirmək  zəruridir.  Bu  halda  aşağıdakı  disturdan  isti-
fadə etmək olar: 
   
 
 
       
⁄
 
 
Burada; 
y
n 
- dəf edilmiş ziyanın qiymətidir,  

---