Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin
Yüklə 3,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
6 nın əsaslı şəkildə dəyişməsinə və gələcəyinə güclü tə- sir etdi. Yeni torpaqların kəşfi ilə yeni bir mərkəzin ya- ranmasının ilk təməlləri qoyuldu. Avropada əhalinin ən aktiv hissəsi, yeniliklər və axtarışlar işığında olanlar yeni torpaqlara mühacirət etdilər. Bu zaman digər tərəf- də - Şərqdə Osmanlı və Səfəvilər kimi sülalələr böyük dövlətçilik ənənələri yaratmışdılar və Avropa bununla hesablaşmalı oldu. Bu dövrdə Şərq yenidən dünyanın ağırlıq mərkəzi idi. Avropada hökmranlıq uğrunda aparılan 30 illik mü- haribə sona çatdıqdan sonra, XVII əsrin 40-cı illərində beynəlxalq münasibətlərin vestfal sistemi yarandı. Dün- yanın ağırlıq mərkəzi bu dövrdə Avropa idi. XVIII əsrin sonları-XIX əsrin əvvəllərində Fransa imperatoru I Na- poleonun apardığı müharibənin nəticələri beynəlxalq münasibətlər sistemini dəyişdirdi. Beynəlxalq münasi- bətlərin Viana sistemi yaradıldı. XIX əsrin sonlarına yaxın Almaniya imperatorluğu- nun yaranması ilə Avropa dövlətləri arasında qüvvələr nisbəti dəyişdi. Böyük dövlətlər arasında ucuz xammal mənbələrini və əlverişli satış bazarlarını ələ keçirmək, dünyanı bölmək uğrunda amansız mübarizə qızışdı. Hədəfdə Asiya və Afrika ölkələri idi. Dövlətlərarası mübarizə blokların yaranmasına, onların maraqlarının toqquşması isə, zamanında deyildiyi kimi, Böyük mü- haribənin və ya Birinci Dünya müharibəsinin başlanma- sına səbəb oldu. Müharibənin yekununda beynəlxalq münasibətlərin Versal-Vaşinqton sistemi formalaşdı. Dünya müharibəsindən sonra beynəlxalq münasibətlər- də ABŞ mühüm rol oynamağa başladı. Asiya qitəsində yeni dövlətlər yarandı. 7 XIX əsrin 30-cu illərində beynəlxalq münasibətlər sis- teminin böhranı İkinci Dünya müharibəsinin törədil- məsinə gətirdi. Bu müharibənin yekununda beynəlxalq münasibətlərin Yalta-Potsdam sistemi yarandı. Asiya və Afrikada müstəmləkə sistemi dağılmağa başladı. Az sonra iki dünya sistemi dövlətləri arasında «soyuq müharibə» başladı. ABŞ və SSRİ təkcə Avropada de- yil, Asiya və Afrika qitələrində də bir-biri ilə mübarizə aparırdılar. Müharibədən sonra dünyanın iqtisadi güc mərkəzi kimi ABŞ-ın rolu beynəlxalq münasibətlərdə artdı. 50-ci illərdə Avropa dünyanın ikinci iqtisadi güc mərkəzi kimi yarandı. ABŞ isə «hər şeydən öncə Asiya- dır» şüarını elan etdi. 60-cı illərdə dünyada müstəmləkə sisteminin dağıdıl- ması ilə Asiya və Afrikada yaranan yeni dövlətlər bey- nəlxalq münasibətlər sistemində mühüm rol oynamağa başladılar. Dünyanın yeni iqtisadi güc mərkəzi kimi Ya- poniya dünya həyatında başlıca yerlərdən birini tutdu. 70-80-ci illərdə Cənub-Şərqi Asiya ölkələri beynəlxalq münasibətlərdə möhkəmlənməyə başladılar. Soyuq müharibənin başa çatması və SSRİ-nin dağıl- masından sonra beynəlxalq münasibətlərin Yalta-Pots- dam sistemi dağıldı. ABŞ dünyanın yeganə fövqəldöv- ləti oldu. Lakin dünyada çoxqütblülük meyilləri artdı. Yenidən diqqət mərkəzinə Asiya qitəsinin ölkələri gəldi. I Napoleonun sözləri ilə desək, «Asiyanın yatmış pələn- gi olan Çin» yenidən güclənməyə başlamışdır. Çin, Ya- poniya, Hindistan, Pakistan və b. dünya siyasətində rolu artdı. Beləliklə, XX əsr böyük təlatümlər dövrü kimi ta- rixə düşdü. İki dünya müharibəsi, nüvə silahının tətbiqi, 8 ikiqütblü və təkqütblü dünya modelləri; kommunist, fa- şist, aparteid idarəetmə; antisemitizm, ksenofobiya, şo- vinist millətçilik, terrorizm; kosmosda ilk insan, müasir nəsil informasiya texnologiyaları, HİVS kimi yoluxucu xəstəliklər, ekoloji fəlakətlər dünya xalqlarının həyatına təsir edən başlıca hadisələr oldu. Bütün bunlar göstərir ki, XX əsrdə bəşəriyyət indiyədək keçdiyi bütün dövr- lərdən daha çox yeniliklərlə qarşılaşmış və dərin sosi- al-iqtisadi, siyasi, mədəni, texnoloji və s. dəyişikliklərə uğramışdır. Bu yüzillikdə Qərb ABŞ-ın liderliyində öz hegemonluğunun ən pik səviyyəsinə çatmış, iqtisadi, texnoloji və s. baxımdan geri qalan Şərq isə sanki tarixin kölgəsində qalmışdır. Üçüncü minillik isə öz reallıqlarını təqdim edir. Dün- yanın geosiyasi ağırlıq mərkəzinin Asiyaya keçəcəyi ilə bağlı proqnozlar özünü ən azı, iqtisadi sahədə göstərir. Çinin nəhəng iqtisadi yüksəlişi, Yaponiya və Koreya “iqtisadi möcüzələri”, «kiçik əjdahalar»ın dünya iqtisa- diyyatında rolunun artması və bütün bunların fonunda Qərbdə iqtisadi və maliyyə böhranı yeni bir şəraitin ya- ranmasından xəbər verir. Dünya siyasətində digər Asi- ya ölkələrinin çəkisi artır və mövqeləri güclənir. Hazırda ekspertlərin əksəriyyəti ABŞ-Çin pariteti- ni dünyanın ağırlıq mərkəzində həlledici amil hesab edirlər. Hətta ABŞ ilə Çin arasında strateji əməkdaşlığı nəzərdə tutan “G2” formatına dair bəzi nəzəri yanaşma- lar mövcuddur. Həmin yanaşmalarda iki dövlətin siyasi əməkdaşlığının başlıca olaraq iqtisadiyyatının qarşılıq- lı asılılığı üzərində qurulması nəzərdə tutulur. Lakin hələlik strateji münasibətlərdə əməkdaşlıqdan daha çox bütün sahələrdə rəqabət üstünlük təşkil edir. 9 Asiya dövlətlərinin qlobal miqyasda çəkisi artdıqca qitədə geosiyasi gərginlik də çoxalır. Belə ki Yaponiya, Çin, Hindistan, Pakistan, Vyetnam, Filippin, hər iki Ko- reya və digər ölkələr arasında bir sıra həll olunmamış və gərginlik ocaqlarına çevrilmiş münaqişələr mövcuddur. Maraq doğuran məsələlərdən biri isə bundan ibarətdir ki, bütün bu münaqişələrdə hər zaman üçüncü tərəf kimi ABŞ mövcuddur. Belə bir şəraitdə Asiyanın böyük dövlətlərində qatı millətçi qüvvələrin hakimiyyətə gəli- şi prosesi açıq-aşkar müşahidə edilir. Yaponiyanın baş naziri Şinzo Abe, Çin prezidenti Si Szinpin, Cənubi Ko- reya prezidenti Pak Kın He və Hindistanın baş naziri Narendra Modi bu kateqoriyaya aiddirlər. Bütün bunlar isə regional məsələləri sürətli bir şəkildə geosiyasi səh- nəyə çəkir. Bu və digər amillərin təsiri altında bu gün Asiya bü- tün dünyanın diqqət mərkəzindədir. 2010-cu ildə ABŞ Prezidenti Barak Obama “Asiyaya qayıdış” strategiya- sını elan etməklə ölkəsinin yeni dövrdə xarici siyasət prioritetlərini açıqlamış oldu. Aydındır ki, “Asiyaya qa- yıdış” strategiyasının başlıca məqsədi Çinin yüksəlişi- nin qarşısını almaqdır. ABŞ-da Çinin hər bir addımını diqqətlə izləyir və dərindən təhlil edirlər. “Vaşinqton Post” qəzetində “Chinawatch” adlı əlavənin yaranması ABŞ-da bütün dairələrin yeni rəqibə olan böyük mara- ğının göstəricisidir. Lakin yaranmış mürəkkəb şəraitdə Yaxın Şərqin ərəb ölkələri ilə bağlı planlarının uzanması ABŞ-ın strategiyanın əsas hədəfi ilə hələlik bütün gücü ilə mübarizə aparmasına imkan vermir. Yüklə 3,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|