Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

10. 

Genlərin  funksiyalarına  həm  daxili  -   eni 

homeostaz amillər), həm də xarici mühit (ekzogen) am

dogen  (genetik  sabitlik 

illəri təsir göstərir.

158

---

İRSİYYƏT VƏ DƏYİŞKƏNLİYİN NÖVLƏRİ VƏ 

G EN ETİK  ASPEKTLƏRİ

«Elmin bütün sahələri vacibdir. Lakin 

biologiyam biz birinci yerdə qoymalıyıq, 

çünki,  onun məqsədi həyatın mənasını 

bilmək və aydınlaşdırmaqdır.»

(Aristotel)

4.1.  İrsiyyətin növləri və genetik aspektləri.

Materiyanın  canlı  aləminin  bütün  növlərində,  o  cümlədən  kənd  təsərrüfatı 

heyvanları  və  quşlarının  cinsində,  onların  ontogenezində  irsi  dəyişkənliklərin 

olduqca  böyük  rolu  vardır.  Xarici  mühit  amillərinin,  saxlanma,  yemlənmə  və 

yetişdirmənin 

heyvanların 

əlamətlərinin 

dəyişilməsinə 

müəyyən 

təsir 

göstərməsinə  baxmayaraq, həmin dəyişkənliklərin əsasını 

gen təsirUorqanizmin 

irsiyyəti

 təşkil  edir. 

İrsilik

  -konkret heyvan  və  bitki  populyasiyalannda ümumi 

fenotipik  dəyişkənlik  daxilində  genotipik  dəyişkənliyin  sayından  ibarət olmaqla 

irsilik  əmsalı  (h2)  ilə  müəyyən  olunur.  Canlılarda nəzərə  çarpan  bütün  müxtəlif 

xarakterli  irsi  xüsusiyyətlər nüvə  (xromosom)  və  nüvədən kənar (sitoplazmatik) 

irsiyyət  formasında  təzahür  edir. 

Nüvə  irsiyyəti  -

  xromosomlardakı  genlərlə 

müəyyən  edilir  və  onlar  orqanizmin  bütün  mövcud  olan  əlamətlərinə  və 

xassələrinə  həm  təsir  göstərir,  həm  də  onlann  tənzimlənməsini  həyata  keçirir. 

Sitoplazmatik

  (nüvədən  kənar)  irsiyyət  isə  hüceyrədə  müəyyən  orqanoidin 

(mitoxondrilər və  s.)  xüsusi  DNT-si  olmaqla  ona uyğun  genin  mövcudluğu  ilə 

səciyyələnir.  İrsiyyətin  xromosom  nəzəriyyəsinin  Ç.Morqan,  gen  anlayışının 

Johansen,  mutasiya  hadisəsinin  isə  Hüqo  de-Friz  tərəfindən  genetika  elminə 

yenilik kimi  daxil  olmasına baxmayaraq,  genin  molekulyar  səviyyədə  quruluşu 

və  xırda hissəciklərə  malik  olması  elektron  mikroskopu,  nişanlanmış  atomların 

tətbiqi  və  1944-cü  ildə  Everi  və  Ledeberqin  irsiyyətin  DNT  vasitəsilə 

keçməsinin  kəşfindən  sonra  mümkün  olmuşdur.  N.P.Dubininin  bakteriya  və 

viruslar üzərində  apardığı təcrübələr də bu məsələnin həllində böyük rol oynadı.

159

---

Qeyd  olunan  kəşflər  nəticəsində  sübut  edildi  ki,  gen  quruluşca  daha  kiçik 

hissəciklərdən-sist/wı/ar, 

rekonlar

  və 

mutonlardan

  ibarətdir.  Beləliklə,  gen 

haqqında  müfəssəl  məlumatlar  toplanmaqla  onun  ümumi  tərifi  formalaşmağa 

başladı:

«Gen-DNT  molekulunun  bir  hissəsi  nəticəsində  yaranmış  hüceyrə 

sisteminə  daxil  olub, ferm ent  və  zülalların  iştirakı  ilə RNT-nin  sintezi  üçün 

matrisa  yaradan  və  əlamətlərin formalaşmasına  təsir  və  nəzarət  edən,  onu 

tənzimləyən  bioloji bir xromosom  hissəciyidir».

  Əlamətlərin  yaranması  prosesi 

bütün canlılarda xüsusi fermentlərin spesifik təsiri nəticəsində yaranır (sxem  7):

Lakin genin quruluşunda pozulma (mutasiya) baş verdikdə amin turşusunun 

sintezi dayanır və zəncir dəyişilir:

Fenilalanin

A trapin  turşusu

Serin

Triptofan

K inurenin

O ksiontronil turşusu

Nikotin turşusu

Sxem

  7. Canlılarla fermentlərin spesifik təsir sxemi

(T.M. Turabov, 1997)

Ç.Morqan  irsiyyətin  xromosom  nəzəriyyəsini,  o  cümlədən  irsiyyət  hadi­

səsinin özünü sitoloji hal hesab edərək, belə qərara gəlmişdir ki, irsiyyətin maddi 

əsası  (daşıyıcı)  məhz  hüceyrə  nüvəsində  yerləşən  xromosomlar  və  onlann 

üzərində düz xətt boyunca düzülmüş genlərdir:  А  В  C  D  E

Gen  (yunanca-«genos»-doğulmaq-irsiyyət vahidi olub,  ük dəfə bu termini 

Iohansen  (1909)  tə klif  etmişdir).

  Cinsiyyətin  irsiliyi  və  cinsiyyətlə  ilişikli 

əlamətlərin  irsən  keçməsi  irsiyyətdə  xromosom  və  genlərin  rolunu  bir  daha 

təsdiqləyir.  İlk  dəfə  olaraq  Jakobo  və  Mona  bəsit  orqanizmlərin  (bakteriya  və 

ibtidailərin)  xromosomlan  üzərində  yerləşən  genlərin  fəallıq  sistemini  kəşf 

edərək genləri 

3 əsas tipə -  struktur (quruluş), operator və tənzimləyici genlərə

160

---

təsnif  etmişlər.  Həmin  sistem  fərdi  inkişafda 

Jakobo  və  Mono  nəzəriyyəsi, 

yaxud 

operon  nəzəriyyəsi

  adlanmaqla  müasir  genetika  elminin  problemlərinin 

molekulyar  səviyyədə  öyrənilməsinə  zəmin  yaratmışdır. 

Operon  nəzəriyyəsinə 

əsasən  quruluş  genləri  orqanizmin  morfoloji  quruluşunu,  operator  genlər 

müxtəlif  funksional  (fizioloji,  biokimyəvi,  metabolik  və  s.)  prosesləri, 

tənzimləyici  genlər isə  morfo-fünksional  proseslərin gedişini tənzimləyir (sxem 

8

):

Genlərin fəallıq sistemi 

Operon

I 

1

Tənzimləyici genlər 

Operator genlər 

Quruluş genləri

Xromosom

/

zülal- 

-  repressor

А  В  V

' /  

ni

induksiya 

zülal

repressiya 

ferment

metabolit maddə (metabolizm)

Xromosom

Sxem 8.

 Jakobo və Monoya görə genlərin operon nəzəriyyəsi

Genetik  informasiyaların  və  irsi  əlamətlərin  cinsiyyət  yolu  ilə  çoxalan 

canlılarda  valideynlərdən  nəsilə  keçməsi  prosesi  irsən  keçmə  adlanmaqla 

fenotipik  dəyişkənliyin bir forması  olub,  genotipdən çox asılıdır.  Heyvanlar bir- 

birindən  genetik  fərqlənməyə  görə  seçilir.  Hər-hansı  irsi  əlamət  irsiyyətin  və 

mühitin  təsirinin  məcmuundan  ibarətdir.  İrsi  əlamətlərin  xarici  mühit 

amillərindən  asılılığı  müxtəlif  formada  təzahür  edir.  İrsən  keçmə  aşağıdakı 

düsturla hesablanır:

X = 

x  100 

F

Burada:

X-əlamətin  irsən  keçməsini,  Ç-genotipik,  F-isə-fenotipik  dəyişikliyi,  100- 

faizi göstərir.

Heyvandarlıqda  valideyn  fərdləri  seçilərkən  irsi  əlamətlərin  gələcək  nəslə 

keçmə  dərəcəsini  müəyyən  etmək  üçün  biometrik  analiz  üsulu  ilə  irsən  keçmə 

əmsalı 

hesablanır, 

əlamətin 

gələcək 

nəslə 

keçmə 

dərəcəsi 

(faizi) 

müəyyənləşdirilir  və 

seleksiya  səmərəliliyi

  adlanır.  Əlamətin  irsən  keçmə 

dərəcəsi  yüksək  (h2>0,4),  orta  (h2=0,2-0,4)  və  kiçik  (h2<0,2)  qiymətlərlə

161

---