Dilqəm ƏHMƏd yolun yarpaqları
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- XXIII yarpaq Petroqraddan Strasburqa İrene Melikof
Şumer və Akkad abidələrini öyrənmək, onlara aid dünyadakı materialları əldə etmək, minlərlə gil lövhələrin foto surətini, ya da mikrofilmlərini toplamaq Hələlik bizə bəlli ən qədim abidələrimizdən “Avesta”, “Oğuznamə”, “Kitabi Dədə-Qorqud”u dərindən tədqiq etmək Azərbaycanda mixi, alban, hun, ərəb əlifbalarında olan əsərləri, abidələri axtarmaq Orta əsrlərdə məlum səbəblərdən ərəb və fars dillərində yazmağa məcbur olan minlərlə şair, alim, həkim, hüquqşünas, astronom, ictimai xadimlərin əsərlərini tədqiq etmək Ən əsası bu sahə üzrə məşğul ola biləcək tədqiqatçıların yetişdirmək Çünki Elçibəyə görə Azərbaycanın öz tarixi qaynaqları yetərincə işıqlandırılmayıb, mövcud olan mənbələrin bir çoxu müxtəlif şəkildə yox edilib, əldə olunan tarix qaynaqları da düşmən əli ilə yazıldığından mühüm problemlər ortaya çıxmışdır. Bütün bunları hələ Sovet dönəmindən dərk edən Elçibəy sonralar ürək ağrısı ilə yazırdı: “Dünyada böyük, tarixi millətlər arasında türklərin tarixi qədər dolaşdırılmış, türk düşmənləri tərəfindən saxtalaşdırılmış, türklərin özləri tərəfindən ən az araşdırılmış ikinci bir millətin tarixini təsəvvür etmək belə mümkün deyildir. Tarix millətləri içərisində türklər qədər öz tarixinə sayğısız yanaşan ikinci bir millət yoxdur. Tarixi şəhid qanı ilə yaradan bu millət unutmuşdur ki, qiyamət günündə gerçək alimin mürəkkəbi şəhid qanından fəzilətli tutulacaq”. Bu gün Əbülfəz Elçibəy yaradıcılığına nəzər yetirdiyimizdə onun Azərbaycan tarixşünaslığındakı aşağıdakı xidmətləri qeyd etmək mümkündür: Əbülfəz Elçibəy Azərbaycan tarixini ənənəvi Altay nəzəriyyəsi çərçivəsində deyil, bilavasitə qədim İkiçayarası ərazilərinin tarixi ilə əlaqəli şəkildə araşdırılmasının gərəkliliyini isbat etmiş oldu Zərdüştiliyin, maniliyin, məzdəkiliyin bilavasitə Azərbaycan türkləri ilə əlaqəli olduğunu, Avestanın türk dini-mifoloji dünyagörüşünün məhsulu olduğunu sübut etdi Azərbaycan tarixşünaslığının dolaşdırılmasında və çıxılmaz vəziyyətə salınmasında əsas rol oynayan qüvvələrin Rus imperiya siyasəti və fars şovinizmi olduğunu isbatladı Dünyanın ən qədim məskənlərindən birinin Azərbaycan olduğunu müxtəlif dəlillərlə sübut etdi Bütün bunları nəzərə alaraq bu gün Azərbaycan gəncliyi Elçibəyin tarixşünaslığımızda böyük zəhmətlər bahasına açdığı cığırı uğurlu bir yola çevirməyi qarşılarına ən başlıca məqsəd kimi qoymalıdırlar. Çünki Elçibəyin bir zamanlar qeyd etdiyi uzaqlarda olan yolumuzun başlanğıcında məhz tariximizin tədqiqi dayanır. XXIII yarpaq Petroqraddan Strasburqa İrene Melikof “1969-un senyabrı idi. “Hacı Bektaş gecəsi” elanını gördüm. Getməyə qərar verdim. Dostlarım yığıncaq məkanının önünə gəldiyimizdə: “Biz buraya girə bilmərik. Bunlar ələvidirlər”- dedilər. “Qorxursunuzsa, mən yalnız gedəcəyəm”-dedim. O gün, 30 illik bir yolçuluğun başlanğıcı oldu. Bir həftə sonra Hacı Bektaşın türbəsini ziyarət etdim. Sonra bilmədiyim bir dünyanı kəşf etdim. Ələvi aşiqlərinin dünyasını...Rəsmi Türkiyəni ayrı bir cizgidə yaşayan, bilinməyən bir Türkiyə kəşf etdim...” Bu kəşf böyük türkoloq İrene Melikofu türk ələvi dünyasının dərinliklərinə doğru aparacaq, bu yolçuluqda neçə-neçə məqalələr, kitablar ərsəyə gələcəkdi, türk sufilərinin, ozanlarının, ərənlərinin ruhu bu işdə ona yardımçı olacaqdı. 7 Noyabr, 1917-ci ildə Çar Rusiyasının Petroqrad şəhərində zəngin bir ailədə sarışın bir qız dünyaya gəlir. Atası neft ticarətçilərindən olan azər türkü (İvan Melikof), anası isə rus (Yevgeni Nikiferovna Mokşanova) olan İrenenin ailəsi oktyabr inqilabından sonra artıq Rusiyada yaşamağın mümkünsüz olduğunu görüb 1919-cu ildə Avropaya gedərək öncə Finlandiyaya, sonra isə Parisə yerləşirlər. Burada hələ uşaq ikən İrene atasının zəngin kitabxanasından mütaliələr edərək Hafizin, Sədi Şirazinin, Ömər Xəyyamın dünyagörüşü ilə tanış olur. 18 yaşında isə Halide Edibin “Ateşden gömlek”əsəri vasitəsilə böyük öndər Atatürkü tanımış olur. Sarbonna universitetinin ədəbiyyat bölümünü bitirən İrene Melikof məzun olduqdan sonra Şərq dilləri məktəbində (Ecole Nationales des Langues Oriantales) təhsilini davam etdirir. Burada o, Jean Denydən (türk qrammatikasının tədqiqatçılarından) və sürgün həyatı yaşayan Doktor Adnan Adıvardan Türk dilinin problemlərini, ünlü tarixçi Claude Cahendən tarixi, islam tədqiqatçısı Louis Massiqnondan (1883-1962) isə sufiliyi öyrənir. “Danişmendnamə” üzərində apardığı tədqiqatdan sonra böyük şöhrət qazanan İrene Melikof türk xalqlarının kültürü ilə daha yaxından məşğul olmağa başlayır. 1954-cü ildə Ənvərinin Aydınoğulları bəyliyinin tarixinə həsr etdiyi mənzum “Qazi Umur Paşa dastanı” üzərində araşdırma aparır. 1957-ci ildə isə Danişməndli hökmdar Məlik Əhməd Danişmənd Qazinin Anadoluda Bizansa qarşı apardığı savaşa həsr edilmiş “Danişməndnamə” dastanı ilə əlaqədar olan “Məlik Danişmənd dastanı, Danişməndnamənin tənqidi incələnməsi” adlı tədqiqat İreneye doktor ünvanını qazandırır. Bunun ardınca 1962-ci ildə Xorasanda Əməvi Xilafətinə qarşı üsyan qaldıran və Abbasilərin xilafətə gəlməsində önəmli rol oynayan Xorasan türkü Əbu Müslim Xorasaniyə həsr etdiyi əsəri (Abu Müslim: Le Porte-hache du Khorassan, Paris 1962) islamda heteredoks cərəyanlara olan marağı daha da artırmış olur. Bu illərdə İrene Melikof Avropada tanınmış türk elm xadimləri ilə yaxın münasibət qurur, Fuad Köprülü və Ömər Lütfi Barkan kimi tanınmış insanlarla əlaqə yaradır. 1940-cı ildə Parisdə ikən tanınmış türk riyaziyyatçısı Salih Zəki Sayarın oğlu Faruk Sayar ilə ailə həyatı qurur və bu evlilikdən Sonia, Laden və Şirin adlı 3 qızı olur. Lakin sonralar bu evlilik yolunda davam etmədiyi üçün Faruk Sayardan ayrılır. Sonralar İrenenin qızı Şirin Sayar anasının yolunu davam etdirərək ələvi- bektaşiliklə bağlı tədqiqatlar aparır və ələvi-bektaşi dünyasının tanınmış şəxslərindən olan Kasım Yeşilgül ilə ailə həyatı qurur. II Dünya savaşı başladığında 1941-ci ildə İrene Melikof Türkiyəyə gəlir. Burada ikən İzmir Amerika kollecində müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul olmaq istəsə də, xarici vətəndaş olduğu üçün nazirlikdən icazə ala bilmir. Faruk Sayardan ayrıldıqdan sonra yenidən Avropaya qayıdır. Avropada olduğu müddətdə İrene xanım bir sıra önəmli vəzifələrdə çalışır. İlk əvvəl Elmi Araşdırmalar Milli Mərkəzində (CNRS) asistant kimi çalışan, 1968-ci ildə Strasburq Universitetində Türkologiya və İran İnstitutuna rəhbərlik edən Melikof 1970-ci ildə türkoloji dərgi olan TURCICA jurnalını təsis edir. Bununla yanaşı Türkoloji İnkişaf Dərnəyinin sədri, Osmanlı dönəmi öncəsi və Osmanlı dönəmi təhsil beynəlxalq komitəsinin (CIEPO) sədri və s. vəzifələrdə çalışır. Lakin İrene Melikofu Türk dünyasında tanıdan və sevdirən isə bektaşilik və ələviliklə bağlı araşdırmaları olur. Ələvi mühitində həddindən artıq sevilən və ələvi qadınların “İrene bacı” dedikləri dahi alim Hacı Bektaş Vəli, Əhməd Yəsəvi, Fəzlullah Nəimi, İmadəddin Nəsimi kimi tanınmış sufi alimlərini Avropaya tanıdır. Ən əsası bunları araşdırarkən tədqiqatlarını sadəcə olaraq elmi əsərlər üzərində deyil, bilavasitə həmin toplumun içərisində aparır. Ələvilərin Cəm evlərində, məclislərində şəxsən iştirak edərək öz müşahidələrini məqalələr və kitablar şəklində bölüşür. 15 islami ensiklopediyada 70-dən çox məqaləsi dərc edilən Melikof ələvi-bektaşi inancına bütünlükdə bu kitabları həsr edir: “Umur Paşa Dastanı” (1954), “Məlik Danişmənd” (1960), “Əbu Muslim Xorasani” (1966), “Türk sufizminin izində” (1992 & 1995), “Uyur idik uyardılar” (1993), “Əfsanədən gerçəyə Hacı Bektaş” (1998) , “Kırklar Cəmində” (2001) Hacı Bektaş Vəlinin “Elmlə gedilməyən yolun sonu qaranlıqdır” fikri İrene Melikofu sirli ələvi dünyasına daxil olmasına səbəb olmuşdu. Bir Cəm mərasimində türk dostlarından biri “Bu gördüklərinizə inanırsınızmı?” sualına İrene xanım “Mənim işim inanmaq deyil, öyrənmək və anlamaya çalışmaqdır” söyləyir. Yenə bir dostu ilə söhbətində İrene Melikof ərənlər dünyasında çıxdığı bu yolçuluğu barədə belə deyir: “Ələvilik-Bektaşilik artıq mənim bir parçam oldu. Hər halda mən də onların bir parçası oldum. Bu işə ilk başladığım illərdə bir fransız müəllim dostum mənə dodağını büzdü. Bu işdən çox şey əldə edə bilməyəcəyim düşüncəsindəydi. Yaxşı ki, ona qulaq asmamışam. Mübarizə apardım, səbr etdim və məqsədimə çatdım”. Avropada ehtiyacı olan türk ailələrinə maddi və mənəvi yardım göstərən İrene Melikofun türkologiya sahəsində bir sıra davamçılar yetişdirmişdir. Fransız türkologiyasının önəmli isimlərindən Michel Balvet, Thierry Zarcone, Stephan de Tapia və Catherine Barlas onun ən sadiq yetirmələrindəndirlər. Türkiyədə isə A.Yaşar Ocak, Refet Yınanç, Ahmet Saltık və Erdal Yavuz kimi davamçıları vardır. İrene Melikofun təriqətlərə münasibəti tamamilə elmi yanaşma çərçivəsində idi. Bir dəfə İranda olarkən oradakı təriqət ayininə qoşulduqdan sonra həm ruhi, həm də fiziki cəhətdən gümrahlıq tapmasına baxmayaraq, bu adətlərin siqaret və tiryək kimi insanı bağımlı etməsini bildirmiş və bunun zərərli olduğunu açıqlamışdır. Xüsusilə Nurçuluq təriqətinin Türkiyədə təhlükəli olduğunu və onun siyasiləşdiyini vurğulamışdır. İrene xanım Azərbaycana ilk dəfə 1988-ci ildə gəlmişdi. 1996-cı il dekabrın 28-də isə Bakı Dövlət Universitetinin fəxri doktoru ünvanını qazanmışdı. Ümumilikdə isə, İrene xanımın yaradıcılığı aşağıdakı mükafat, diplom və ordenlərlə təqdir edilmişdir: İran Milli Təhsil Nazirliyinin Onur Ödülü (1973), Türkiyə Dövlət Nazirliyinin Onur Diplomu (1973), Chevalier de Ordre des Palmes Academiques (1978), Officier de Ordre des Palmes Academiques (1983) Türk Tarix Qurumu Onur Medalı (1982), Mövlanəni Anma Törəni Onur Medalı (1982), Strasburq Universiteti Onur Medalı (1992), Chevalier de Ordre du Merite (Legion dHonneur) (1994), Bakı Dövlət Universitetinin fəxri doktoru (1996) Səlcuq Universitetinin fəxri doktoru TÜRSAK Vakfının Onur Ödülü Hacı Bektaş Vəli dostluq və Barış ödülü (1999) 2009-un yanvar ayında Avropa Ələvi Birlikləri Konfederasiyası və Fransa Ələvi Birlikləri Federasiyası (FUAF) bütün Türk dünyasına acı bir xəbər çatdırır: “2008-ci ilin noyabr ayından bəri Strasburq Haute Pierre xəstəxanasının reanimasiya şöbəsində müalicə alan, FUAF-ın fəxri başqanı və Ələvilik- Bektaşilik üzrə tədqiqatçı, hörmətli professor İrene Melikof cümə, 9 Yanvar 2009 tarixində, saat 21:30-da haqqa qovuşmuşdur. Acımız böyükdür” Beləliklə, oktyabr inqilabı günü (yeni təqvimlə noyabrın 7-si) doğulan İrene Melikof ələvilər üçün xüsusi önəm daşıyan Məhərrəm ayının 11-də vəfat edir. Yaranmasında böyük dəstəyi olan Strasburqdakı Azərbaycan Evində doğmalarının qatıldığı bir mərasimdən sonra Parisdə ailə məzarlığında dəfn edilir. Ərənlər dünyasının sevimli alimi, ələvi qadınların “İrene bacısı”, ələvilərin Ana Sultanı İrene Melikofa beləcə Gök Tanrıya qovuşmuş olur... XXIV yarpaq Gülümsəyir doğan günəş üzünə “Ey şanlı ölkənin şanlı ordusu Unutma Qafqaza gəldiyin günü Gəlirkən qovmağa Turandan rusu Ayağını Qara dəniz öpdümü” (Əhməd Cavad) 15 sentyabr 1918-ci il. Qara dənizin çırpınaraq Türkün şanlı bayrağına baxdığı, Xəzərin Türk ordusunu salamladığı bir günün tarixi. Hadisələrin başlanğıcı çar Rusiyasının paytaxtı Peterburqda 1905-ci il yanvarın 9-da qanlı bazar günü hadisələrinin baş verməsi ilə əlaqədardır. Məhz bu hadisədən sonra həmin il fevralın 6-da ilk dəfə türk-erməni qarşıdurması yaranır, İrəvan, Şuşa, Gəncə və Tiflisdə toqquşmalar baş verir. Bu proseslərin ardınca Bakıda milli oyanış güclənir və müsəlmanların hüquqlarını qorumaq məqsədilə Difai, Hümmət, daha sonra Müsavat partiyası (1911) yaradılır. Hadisələrin ikinci dalğası 1917-ci ilin fevral hadisələrindən sonra baş verir və bu proseslərin sonucu olaraq 28 noyabr 1917-ci ildə türklər, gürcülər və ermənilər Zaqafqaziya Seymini yaradırlar. Lakin bir neçə ay sonra, seym üzvləri arasında baş verən anlaşılmazlıqlar, xüsusən ermənilərin 1918-ci ilin mart ayında türklərə qarşı soyqırım törətmələri artıq regionda müstəqil dövlətlərin yaradılmasının vacibliyini ortaya çıxarır. Məhz buna görə də 1918-ci ilin 28 mayında Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti elan olunur. Qafqazda bu hadisələr baş verərkən, artıq son dönəmlərini yaşayan Osmanlı dövləti I Dünya müharibəsinin ən qaynar nöqtələrində mübarizə aparır, türk millətinin xilası üçün gərgin mücadilələr verilirdi. Bu dövrdə qardaş Osmanlı dövlətini yalnız buraxmayan Azərbaycan maddi və mənəvi yardım göstərərək türk ordusunun qələbəsi üçün öz qardaş köməyini əsirgəmir. Belə ki, 1912-13-cü illərdə baş verən Balkan savaşı zamanı Azərbaycanda Müsavat partiyası bildiriş yayaraq, dünya türklərini və müsəlmanlarını Osmanlıya kömək etməyə səsləyir. Bildirişdə deyilirdi: “Dindaşlar, bilin ki, tək ümidimiz və qurtuluşumuz Türkiyənin istiqlalını qoruması, yüksəlməsi və inkişaf etməsindədir. Əgər keçmişdəki laqeydliyimizdən, nəyiməlazımlığımızdan indi də vaz keçməsək, dünyanın gözü önündə haqq və hüququmuzu qoruya bilmərik. Dinimiz və milliyətimizi itirərik. Bunun nəticəsində əsir olacağımızdan heç kimin şübhəsi olmasın. Balkan hərbinin arxasında ruslar durur. Əsl hədəfləri də türk əsgərini yox edib, türk dövlətini yıxmaq və əsir etməkdir”. Bu bildirişin ardınca Azərbaycanda başda H.Z. Tağıyev olmaqla Osmanlı ordusuna maddi yardım edilir, daha sonra Çanaqqala savaşında Osmanlıya əsgəri yardım göstərilərək Türkiyə uğrunda şəhidlər verilir. Özü də nəzərə almaq lazımdır ki, Rusiyanın tabeçiliyində ola-ola Rusiyanın düşməni Osmanlıya yardımın göstərilməsi Azərbaycan tərəfinin misilsiz bir addımından xəbər verir. Bütün bunlar ondan irəli gəlir ki, artıq həm Türkiyə tərəfi, həm Azərbaycan tərəfi, həm də ki çar Rusiyasının işğalındakı digər türk yurdlarında yaşayan türklər yeni dünya düzəninin başlandığını dərk edir, yeni düzəndə ancaq milliyətçilik üzərində birləşmə ilə birliyə yol açmağın mümkünlüyünü başa düşürlər. Məhz buna görədir ki, 4 iyun 1918-ci ildə Batumda Osmanlı dövləti ilə Azərbaycan Cumhuriyyəti arasında Dostluq və Əməkdaşlıq müqaviləsi imzalanır. Bu müqavilə əsasında Azərbaycanda türk soyqırımının qarşısının alınması və bolşeviklərin Bakıdan uzaqlaşdırılması üçün M.Ə.Rəsulzadə yardım üçün Osmanlıya müraciət edir. Azərbaycan hökumətinin xahişinə cavab olaraq, Osmanlı hökumətinin hərbi naziri Ənvər paşa ilk yardım kimi Azərbaycana 2 milyon türk lirəsi həcmində kredit ayırır, onun göstərişi ilə Osmanlı ordusunun beşinci diviziyası Azərbaycana göndərilir. Diviziya Gümrü-Dilican-Ağstafa yolunu döyüşlə keçərək Gəncəyə, yeni yaranmış Azərbaycan hökumətinə köməyə gəlir. Xalq Osmanlı qoşunlarını böyük sevinclə qarşılayaraq onların gəlişini bayram kimi qeyd edir, türk əsgərlərinin şərəfinə şərqilər yaradılır. Bu köməyin ardınca Osmanlıların beşinci piyada diviziyası və AXC-nin hərbi nazirinin müavini, general Əliağa Şıxlinskinin başçılıq etdiyi müsəlman milli korpusu əsasında Qafqaz-İslam Ordusu təşkil edilir. Nuru paşanın rəhbərlik etdiyi bu orduya türklərdən və azərbaycanlılardan ibarət 18 min əsgər və zabit daxil idi. Artıq proseslərin ciddi hal aldığını dərk edən Şaumyan iyunun 10-da Bakı Sovetinin ixtiyarında olan 20 minə yaxın qoşunla Gəncə istiqamətinə yürüş edir. İyunun 12-də Kürdəmiri işğal edən Bakı Soveti qüvvələri Göyçaya yaxınlaşır və burada Nuru paşanın komandanlıq etdiyi Qafqaz-İslam Ordusu ilə daşnak qüvvələri arasında qanlı döyüş baş verir. İki həftə sürən döyüşlər Qafqaz-İslam Ordusunun qələbəsi ilə nəticələnir. Bu döyüşdən sonra Qafqaz-İslam Ordusu bolşevik-daşnak birləşmələrini darmadağın edərək Bakı istiqamətində azadlıq yürüşünə başlayır. İyulun 20-də Şamaxı şəhəri azad edilir. İyulun sonunda isə Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti istefa versə də, avqustun 1-də Bakıda eser, menşevik və daşnaklardan ibarət yeni bir mürtəce qurum - "Sentrokaspi" diktaturası yaradılır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq Qafqaz-İslam Ordusu 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakı üzərinə həlledici hücum edərək daşnak qoşunları darmadağın edərək Bakıya daxil olur. Bununla da Bakı şəhəri bolşeviklərdən azad edilir və paytaxt Gəncədən Bakıya köçürülür. 1918- ci il iyun-oktyabr aylarında Azərbaycanın istiqlalı və suverenliyi uğrunda qəhrəmanlıq mücadiləsində Qafqaz-İslam Ordusunun 4 min əsgər və zabiti şəhid olur. Onların 1130 nəfəri Osmanlı əsgəri idi. O, əsgərlər ki, Azərbaycana gəldiklərində Əhməd cavad onlara “Ey əsgər” şeirini həsr etmişdi: Bu qarşıdakı duman çıxan bacadan, Sən gəlmədən iniltilər çıxardı! Geciksəydin, məzlumların fəryadı Yeri, göyü, kainatı yıxardı! Yürü, yürü batan günün izinə, Gülümsəyir doğan Günəş yüzünə! Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|