Е. S. C ə f ə r o V f I z I k a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şəkil 56.
- Cisimlərin vakuumda (havasız mühitdə) cəzb olunma nəticəsində Yerə düşməsi sərbəstdüşmə adlanır
- təcil sərbəstdüşmə təcili adlanır və « g » ilə
45 olmaqla 9 nəhəng planetin (hal-hazırda bu planetlərin sayı 8 qəbul olunub), onların çoxlu sayda peyklərinin, müxtəlif kometlərin, asteroidlərin və s. onun ətrafında fırlanmasını təmin edir. Elektron, proton və neytron arasındakı cazibə qüvvəsinin hesabına müxtəlif atomlar, atomlar arasındakı cazibə qüvvəsinin hesabına müxtəlif molekullar, molekullar arasındakı cazibə qüvvəsinin hesabına isə müxtəlif maddələr əmələ gəlmişdir. Göründüyü kimi, cazibə qüvvəsi kainatın formalaşmasında mühüm rol oynayan qüvvədir. Bəs görəsən nəyə görə cazibə qüvvəsi bir halda çox böyük, digər halda isə nəzərəalınmaz dərəcədə kiçik olur? Bunu müəyyənləşdirmək üçün cazibə qüvvəsinin nələrdən asılı olduğunu aydınlaşdırmaq lazımdır. Nyuton müəyyənləşdirə bilmişdir ki, cisimlər arasındakı cazibə qüvvəsi həm cisimlərin kütlələrindən, həm də onlar arasındakı məsafədən asılıdır. Daha dəqiq desək, ümumdünya cazibə qanununa əsasən kainatın hər hansı iki cismi arasındakı cazibə qüvvəsi cisimlərin kütlələrinin hasili ilə düz, onlar arasındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasib olur (şəkil 56). Bu qanunun riyazi ifadəsi şəklindədir. Şəkil 56. Burada – mütənasiblik əmsalı olub, qravitasiya sabiti adlanır. və cisimlərin kütlələri, isə – cisimlərin mərkəzləri arasındakı məsafədir. – nin vahidini tapaq. Cazibə qanununun ifadəsindən alınır. Onda BS – də , SQS – də isə olar. İndi də – nin fiziki mənasını aydınlaşdıraq. Bunun üçün ifadəsində , , yazsaq, onda və ya alarıq. Deməli, qravitasiya sabiti - hər birinin kütləsi 1kq, aralarındakı məsafə 1m olan iki cisim arasındakı cazibə qüvvəsinə bərabər olan fiziki kəmiyyətdir. 46 olduğu müəyyən edilmişdir. Bu o deməkdir ki, hər birinin kütləsi 1kq, aralarındakı məsafə 1m olan hər hansı iki cisim biri-birini 6,67·10 -11 N qüvvə ilə cəzb edir. AĞIRLIQ QÜVVƏSİ. Cisimlərin Yer (və ya planet) tərəfindən cəzb olunduğu qüvvə ağırlıq qüvvəsi adlanır. Ağırlıq qüvvəsinə uyğun ifadə çıxarmaq üçün Ümumdünya cazibə qanununun düsturunda cisimlərdən birini Yer, digərini isə Yerin səthindən müəyyən hündürlüyə qaldırılmış cisim kimi qəbul edək (şəkil 57). Əgər Yer və cismin kütlələrini uyğun olaraq və ilə işarə etsək, onda Yer ilə Yerin səthindən hündürlüyə qaldırılmış cisim arasındakı cazibə qüvvəsi üçün şəklində ifadə almış olarıq. Şəkildən olduğu görünür. Bunu nəzərə almaqla, sonuncu ifadəni kimi də yazmaq olar. (burada - Yerin radiusudur). Şəkil 57. Aldığımız bu ifadəni Yerin cazibə qüvvəsi və ya cismin ağırlıq qüvvəsi adlandırırlar. Yerin səthi üçün ( ) ağırlıq qüvvəsinin ifadəsi şəklində olacaq. İfadədən göründüyü kimi, ağırlıq qüvvəsi cismin kütləsindən, planetin kütləsindən, planetin (Yerin) səthindən olan hündürlüyündən, verilmiş planet üçün (məs. Yer üçün) həm də onun radiusundan asılı olur. Qeyd edək ki, hətta verilmiş planet üçün belə (məs. Yer üçün) radius sabit kəmiyyət deyil. Bunun 47 səbəbi öz oxu ətrafında fırlanan planetin fırlanma ellipsoidi formasında ( qütblərdən basıq ) olmasıdır (şəkil 58). Buna görə də Yerin səthində ən böyük olan ağırlıq qüvvəsi müxtəlif en dairələrində az da olsa fərqlənir. Daha dəqiq desək, Yerin səthində ağırlıq qüvvəsi şimal (N) və cənub (S) qütblərində ən böyük (radius kiçik Şəkil 58. olduğu üçün), ekvatorda isə ən kiçik (radius böyük olduğu üçün ) olur. Cisimlərin vakuumda (havasız mühitdə) cəzb olunma nəticəsində Yerə düşməsi sərbəstdüşmə adlanır. Qaliley müəyyən etmişdir ki, havanın müqaviməti olan mühitdə düşmədən fərqli olaraq, sərbəst düşən cisimlərə kütləsindən asılı olmayaraq Yer eyni təcil verir. Həmin təcil sərbəstdüşmə təcili adlanır və « g » ilə işarə olunur (şəkil 59). Belə çıxır ki, sərbəst düşən cisimlərə Yerin verdiyi təcil sərbəstdüşmə təcili adlanır. Şəkil 59. Deyilənlərdən aydın olur ki, sərbəstdüşmə təcili düşən cismin kütləsindən asılı olmur. Qüvvənin kütlə və təcilin hasilinə bərabər olmasını ( ) və bu hal üçün olduğunu nəzərə almaqla, ağırlıq qüvvəsini həm də kimi yazmaq olar. Ağırlıq qüvvəsinin və ifadələrinin müqayisəsindən sərbəstdüşmə təcili üçün şəklində düstur almış olarıq. Göründüyü kimi, cismin kütləsindən asılı olmayan sərbəstdüşmə təcili planetin kütləsindən, hündürlüyündən və verilmiş planet üçün həm də onun radiusundan asılıdır. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|