21
Daş y
ağan gün
əhalini qılıncdan keçirən vandallardandır. Belə vü
cuddan nə gözləyəsən?.. Müəllif onu öz hərəkət və
davranışları, fikir və düşüncələri ilə ifşa edir. Budur,
Andranik Poqosyan: “Türklərin kökünü yer üzündən
kəsmək lazımdır!.. Bu türkləri mənim kimi tanıyan
yoxdur. Başımın tükü qədər türk qırmışam. Yenə
ürəyim soyumur...” Bu əbləhə öz millətindən olan
sadə çobanlar da nifrət edir. Akop Armenaka göz vu
rub Andraniki işarə verir: “Dağbəyi gəlir. Başımızın
ağasına bax! Andranikdir! İt oğlu, it” – deyə nifrətini
bəyan edir. Öz üzdəniraq sələfi, adını fəxrlə daşıdığı
Andranik Ozanyanın mənfur əməllərinin davamçısı
olan bu tipin Həsənli qətliamı zamanı qənimət kimi
götürdüyü qoşalülə tüfəng və alapaça madyan son
anda onun qəniminə çevrilir, bu qaniçən ermənidən
nakam Həsənlinin intiqamını alır.
Nəcəflə Andranikin təkbətək qarşılaşdığı, Andra
nikin cəhənnəmlik olduğu səhnədə yazıçı humanizmi
zirvə həddindədir. Nəcəf, sədəfli tüfəngi (sonradan
məlum olacaq ki, tüfəng elə onun atası Cəbrayılınmış)
ələ keçirib at üstdə olan Andranikə atəş açır, lakin qır
ma tutmur. Şahə qalxmış at Andraniki yerə çırpır. Bir
ayağı üzəngidə ilişib qalmış Andraniki alapaça sürü
yüb daşdandaşa vurur və bu murdar cəmdək selin
ağzında lilə, çamıra qarışıb yox olur. Bəli, o, ən mur
dar, ən iyrənc ermənini belə, azərbaycanlı gəncin əlilə
öldürmək istəmir, Nəcəfin təmizliyini, ləyaqətini və
digər üstün məziyyətlərini sonadək qoruyub saxlayır.
Ədib bu hadisəni qəzavüqədər, taleyin intiqamı kimi
təqdim edir. Bəli, hər kəs, son anda öz əməllərinin
cəzasına məhkumdur. Tüfəngin və alapaçanın son
anda əsl sahibinə qismət olmasında da müəllif bəşəri
məntiq axtarır. Və Mikayılın dili ilə etiraf edir: “Görü
22
Ə
li
İld
ırı
m
oğ
lu
nür, qoşalülə haçansa açılıb sahibinin qanını almalıy
mış. Nahaq qan yerdə qalmaz. Alapaça madyanla
Cəbrayılın qoşalüləsinin hərlənibfırlanıb gəlib bura
çıxması o göydəki gözəgörünməzin işidir...”
Əli İldırımoğlu bədii məqsəd naminə mürəkkəb,
mistik simvollardan da kifayət qədər yararlanmışdır.
Xüsusən yuxu və qarabasmalardan... Nəcəfin yuxula
rı, üzünü görmədiyi valideynləri ilə xəyali həbs
halları, mənfur, qaniçən əcdadlarının Arsenin gözünə
görünən ruhları, qarabasmaları və s. Bunlar heç də
real, təbii yuxular deyil, daha çox ədəbi yuxulardır,
məqsədə, ideyaya, yazıçı amalına xidmət edən ədəbi
vasitələrdir. Bu mistikada daha çox Xeyirlə Şərin sa
vaş ahəngi var. Arsen Nəcəfə isinişmək istəyəndə
gecənin dərinliyindən babası Manukun bədheybət
səsi eşidilir və Arsenə hədəqorxu gəlir, yaxud qaniçən
Andranikin, Nijdehin, Hamazasın, Dronun ruhları
qarabasma kimi onun gözünə görünüb qanaqadaya
sövq edir.
Nəcəfin yuxusu da özü kimi sadə və səmimidir.
Onun yuxusuna daha çox anası girir – isti, mehriban
anası. O, öz yuxusunu dostu Rövzətə nəql edir:
“Arsenlə söhbət etdiyim günün gecəsi anam yuxuma
girdi. Mənə dedi ki, oğul, o erməni dığasının şirin
sözünə əsla aldanma. Çünki ixtiyarı özündə deyil.
Ona başqa cür dil verənlər var... Onlardan etibar
gözləmək ağılsızlıqdır”.
Bəli, bu da bir paradoksdur. Arsenin yuxusuna
girən cinşəyatin sifətli daşnakların qan püskürən
təhrikləri və nəcib bir azərbaycanlı ananın isti, səmimi
məsləhətləri... Heyhat, Nəcəf bu məsləhət və
nəsihətlərə də qulaq asmadı, öz acı taleyinin məşum
sonluğuna tələsdi. Arsen isə qanlı fitvalara uyub
23
Daş y
ağan gün
köhnə düşmənçiliyi təzələdi, bir erməni olaraq erməni
kimi hərəkət edib erməni kimi də yaddaşlarda qaldı.
Heç vaxt köhnəlməyən erməni vəhşiliyi də bax, elə
budur.
Əsərdə məhəbbətə layiq obrazlardan biri Qretadır.
Anası erməni olsa da, atası azərbaycanlıdır. Görünür,
ona müəllif sayğısı da buradan qaynaqlanır. Ötəri, epi
zodik olsa da, bu obraz sonsuz müəllif sevgisilə yadda
qalır. Bu da müəllifin yenə humanizmindən, daim işıq
lı insanlar sorağında olmasından irəli gəlir. Qreta Arse
nin həyat yoldaşı olsa da, ondan çox uzaq və ona son
dərəcə yad adamdır. Damarlarında daşnak qanı axma
sın deyə, hətta Arsendən uşaq doğmaq istəmir. Nəcəfə
səmimi münasibətlərində reallıq və təbiilik var. Bu
əlaqələr epizodik olsa belə, hər halda onların arasında
kı səmimi hisslərə yazıçı oxucunu inandıra bilir. Son
anda bu münasibətlər yazıçı təxəyyülündə müqəddəs
bir simvola çevrilir. Arsen Nəcəfi arxadan vuran za
man sanki köməyə can atan Qretanın simvolik silueti
canlanır. Müəllif təsvirində bu, çox lirik və hüznlü
səslənir: “Qreta qaranquş kimi ərinə tərəf uçauça özü
nü Nəcəfə tuşlanan güllənin qabağına atmaq istəyirdi...”
Necə də kədərli, kədərli olduğu qədər də romantik bir
səhnə... Əsərdə sevgiməhəbbət macərası, demək olar
ki, yoxdur. Lakin bu kiçik səhnə və Nəcəflə Qretanın
ötəri münasibətləri istənilən məhəbbət romanının bədii
effektini verə bilir.
Romanda dərin, bitkin, real, bəzən də romantik
mən zərələr toplusuna rast gəlirik. Bunlar insan mən
zərələridir, təbiət, ictimai, siyasi, etnoqrafik, əxlaq,
mənəviyyat mənzərələridir.
İnsan mənzərələri xüsusi diqqətçəkəndir. Əsərin
fabulası da birbirindən fərqli, birbirindən zəngin və
Dostları ilə paylaş: |