Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №3 (84) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №3 (84)

136 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR1,  2017,  № 3 (84) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2017,  № 3 (84) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2017,  № 3 (84) 
 
MƏMMƏD HÜSEYNƏLİYEV 
AMEA Naxçıvan Bölməsi 
[e-mail]
 
MÜBARİZ NURİYEV
 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT: 537. 533. 3 
KİMYƏVİ ÇÖKDÜRMƏ VƏ SİLAR ÜSULLARI İLƏ ALINMIŞ PbS NAZİK 
TƏBƏQƏLƏRİNİN OPTİK XASSƏLƏRİ 
Açar  sözlər:  kimyəvi  çökdürmə,  SİLAR,  infraqırmızı  spektr,  funksional  qrup,  PbS,  nazik 
təbəqə, optik udma spektri, Tauç düsturu, qadağan olunmuş zona.  
Keywords: chemical deposition, SILAR, infrared spectrum, functional groups, PbS, thin film, 
optical absorption spectrum, Tautz equations, band gap 
Ключевые  слова:  химическое  осаждение,  SILAR,  инфракрасный  спектр,  функциональных 
групп, PbS, тонкая пленка,  спектр  оптического поглощения, уравнениe Тауца,  запрещенная зона.  
Qurğuşun sulfid (PbS) birləşməsi və nazik təbəqəsi infraqırmızı detektor materialı kimi [1,2], 
nanotexnologiyada  tətbiq  imkanlarına  görə  [3],    fototermik    çeviricilərdə  selektiv  örtük  materialı 
kimi  [4]  və  günəş  elementlərində  [5]  istifadəsinə  görə  son  vaxtlar  intensiv  şəkildə  öyrənilməyə 
başlanmışdır.  Bundan  başqa  PbS-in  nazik  təbəqəsi  alınarkən  onun  CdS-lə  birlikdə  çökdürülməsi 
şəraitində  tərkibdə  PbS-in  faizindən  asılı  olaraq  tamamilə  yeni  xassələrə  malik  yarımkeçirici 
materiallar almaq mümkündür [6,7]. 
Ümumiyyətlə  PbX  (X=S,Se,Te)  xalkogenidlərinin  xassələri  bütün  digər  yarımkeçiricilər  kimi 
kristallik  haldan  nanostruktur  halına  keçərkən xeyli dəyişir  və  nazik  təbəqələr  şəklində  onlar infraqır-
mızı  fotoqəbuledicilərin  və  detektorların  spektral  diapozonlarının  genişləndirilməsində,  gecə  görmə 
cihazlarında,  günəş  batareyalarında  və  optik  çeviricilərdə  istifadə  oluna  bilərlər.  Bu  xalkogenidlərin 
gadağan  olunmuş  zonaları  yüksək  dərəcədə  kristallit  ölçülərdən  asılı  olduqlarından  günəş  element-
lərində uducu kimi istifadə üçün çox əlverişli material hesab olunurlar. Aktiv təbəqə olaraq PbS [8,9], 
PbSe  [10],  PbS
x
Se
1-x 
[11]  nanokristallarından  ibarət  olan  əlverişli  günəş  elementlərinin  hazırlanması 
haqqında  məlumat  vardır.  Hətta  PbX  nanostrukturlarının  öz  aralarında  keçidə  əsaslanan  günəş 
elementləri hazırlanmışdır [12,13]. PbX birləşmələrinin belə geniş tədqiq olunmalarının bir səbəbi də 
budur  ki,  bütün  digər  yarımkeçirici  birləşmələrdən  fərqli  olaraq  onların  qadağan  olunmuş  zonalarının 
temperatur əmsalları müsbətdir (məsələn PbS üçün 

=4

10
-4
 evK) [14].   
Təcrübi hissə 
PbS nazik təbəqəsinin kimyəvi çökdürmə yolu ilə alınması üçün istifadə olunan məhlul aşağı-
dakı  qaydada  hazırlanmış  məhlulların  hər  birindən  eyni  qədər  (həcm  ölçüsü  ilə)  götürülməklə 
hazırlanır: qurğuşun asetat Pb(CH
3
COO)
2
 -0,07 M; natrium hidroksid (NaOH)-0,3 M; trietanolamin 
N(CH
2
CH
2
OH)
3
  -0,06  M;  tiomoçevina  (NH
2
)
2
CS-0,17  M.  Kimyəvi  çökdürmə  prosesi  60  ml-lik 
laboratoriya  stəkanının  içərisində  40
0
C-aparılmışdır.  Məhlulun  içərisinə  əvvəlcədən  şaquli  vəziy-
yətdə  şüşə  altlıq  yerləşdirilir  və  bütün  proses  müddətində  məhlul  maqnit  qarışdırıcı  ilə  daima 
qarışdırılır.  20  dəqiqədən  sonra  şüşə  altlıq  məhluldan  çıxarılır  və  distillə  suyunda  yuyularaq 
qurudulur.   
SİLAR (Successive Ionic Layer Adsorbtion and Reaction) üsulu ilə PbS nazik təbəqəsini al-
maq üçün kation məhlulu olaraq 0,5M qurğuşun asetatla 0,1M trietanolamin kompleksindən, anion 
məhlulu  olaraq  isə  0,2M  tioasetamid  məhlulundan  istifadə  edilmişdir.  Optimal  adsorbsiya  və 
reaksiya müddətləri kation məhlul üçün 60 saniyə, anion məhlul üçün isə 30 saniyə olaraq müəyyən 
edilmişdir. Şüşə altlıq əvvəlcə kation məhlula salınır, 60 saniyədən sonra çıxarılır və distillə suyuna 
salınır  ki,  adsorbsiya  olunmamış  ionlar  yuyulsun.  Sonra  şüşə  altlıq  anion  məhluluna  salınır  30 
saniyədən sonra çıxarılır və təkrar distillə suyunda yuyulur. Bu sikl 50 dəfəyədək təkrar olunmuşdur.     

---

137 
 
Hər iki prosesdən sonra şüşə üzərində yaxşı adgeziyaya malik, bircins, tünd qəhvəyi rəngli 
PbS nazik təbəqəsi alınmışdır. 
Nəticələr və onların müzakirəsi 
Kimyəvi  çökdürmə  üsulu  ilə  və  SİLAR  üsulu  ilə  alınmış  PbS  nazik  təbəqələrinin    rentgen 
difraktometrik analizləri aparılmışdır. Hər iki halda difraksiya piklərinin yeri və intensivlikləri PbS 
birləşməsinin rentgen standartları ilə tamamilə üst üstə düşmüşdür. 
Şüşə  altlıq  üzərində  alınmış  PbS  nazik  təbəqələrinin  optik  xassələrini  öyrənmək  üçün 
“Nikolet  İS-10”  infraqırmızı  spektrofotometrindən  istifadə  edilmişdir.  Lakin  infraqırmızı  oblastda 
şüşə altlığın fonundan PbS nazik təbəqəsinin spektrini ayırd etmək mümkün olmadığından kimyəvi 
çökdürmə üsulu ilə və SİLAR üsulu ilə aldığımız PbS nazik təbəqələrini şüşə üzərindən mexaniki 
yolla  ayırmaqla  alınmış  PbS  narın  tozunun  (dolayısı  ilə  PbS  nazik  təbəqəsinin)  optik  xassələri 
öyrənilmişdir.  
 
Şəkil  1-də  kimyəvi  çökdürmə  üsulu  ilə  və  SİLAR  üsulu  ilə  aldığımız  PbS  nazik 
təbəqələrinin infraqırmızı spektr oblastında mövcud olan funksional qrupların piklərinin  fonunda 
optik udma spektrləri göstərilmişdir.  
 
 
Şəkil 1. Kimyəvi çökdürmə üsulu ilə (1) və SİLAR üsulu ilə (2) alınmış PbS nazik təbəqələrinin 
infraqırmızı spektr oblastında mövcud olan funksional qrupların piklərinin  fonunda optik udma 
spektrləri 
 
Məlum olduğu kimi infraqırmızı spektr oblastında bir sıra funksional qruplar udma spektrində 
müəyyən piklərin ortaya çıxmasına səbəb olur. Şəkildən  göründüyü kimi  hər iki asılılıqda demək 
olar ki, eyni funksional qruplar müşahidə olunur. Böyük enerjilər oblastında aşkar şəkildə müşahidə 
olunan 3439 sm
-1
-ə uyğun pik PbS nazik təbəqəsi tərəfindən udulan suyun O-H qrupuna uyğundur 
və suyun səth tərəfindən udulması faktı həm də bu qrupun 1629 sm
-1
-ə uyğun pikin olması ilə təsdiq 
olunmuşdur. 1400 sm
-1 
ətrafında müşahidə edilən zəif pik prosesdə istifadə edilən metanolun CH
3
 
rəqsləri hesabına ortaya çıxır. Bu fikir həm də 2922 sm
-1 
və  2852 sm
-1
 qiymətlərdə metanolun CH
3
 
rəqslərinə aid piklərin olması ilə təsdiq olunmuşdur. Metanol qrupunun C-O rəqsləri intensiv 1050 
sm
-1
 pikini verir.  
Bu piklərin fonundan yalnız PbS birləşmələrinə aid olan udulma ayird edildikdən sonra PbS 
nazik təbəqələri üçün 
 



 asılılıqları qurulmuşdur (şəkil 2). 
 

---