Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
üsullarını müəyyənləşdirən şəraitin cəmi ilə məşğul olur. Məsələn, kapitalizmdə ümumi ictimai münasibət kimi çıxış edən əmtəə forması insanları cəmiyyətdə birləşdirən əsas formadır. İqtisadiyyatın fəlsəfəsi üçün «qeyri-istehsal sferası», qeyri məhsuldar əmək növü yoxdur. Məsələn, istehlak istehsalın ay- nlmaz üzvü hissəsidir. İstehlak olmadan istehsal baş tutmaz. İqtisadiyyat isə fərdlərin və insan birliklərinin şüurlu fəaliyyəti ilə təbiət və insan arasında həyata keçirilən maddələr mübadiləsi deməkdir. İstehsal prosesində təbiətə təsir edərək və istehsal etməklə öz tələbatlarını ödəyərək insan eyni zamanda özünü, öz əmək təcrübəsini, qabiliyyətini və istehsal vərdişlərini də inkişaf etdirir. İstehsal deyəndə insanların müxtəlif tələbatlarının ödənilməsi üçün lazım olan sərvəti yaradan daimi fəali)^ətin xüsusi sahəsi nəzərdə tutulur. Sərvət - insanın malik olduğu maddi və mənəvi nemətlərin cəmini özündə birləşdirir. İstehsal etmək üçün insanlar yalnız təbiət ilə münasibətə girmirlər, həm də eyni zamanda öz aralannda müəyyən əlaqə və münasibətlər yaradırlar. Beləliklə, istehsal təkcə maddi nemətlərin və məhsuldar qüvvələrin istehsalı deyil, həm də insanlar arasındakı ictimai münasibətlərin inkişafıdır. Öz əməyini və bilik qabiliyyətini təbiətin verdikləri ilə birləşdirən, təbii sərvətdən istifadə edən insan özünün yaratdığı texnologiya vasitəsilə təbiətdə olmayan şeylər istehsal edir. Bu prosesdə maddi nemətlər yaradılır. Elə bu prosesə də istehsal prosesi deyilir. Daha geniş mənada istehsal - cəmiyyətin həyat fəaliyyətidir, burada maddi tərəf əhəmiyyətli rol oynayır. İstehsal ictimai həyatın əsasıdır, maddi istehsalın məzmununu isə insanın fiziki və zehni fəaliyyəti təşkil edir. İstehsal üsulunun dəyişməsi bütün ictimai həyatın dəyişməsinə səbəb olur (məsələn, bazar iqtisadiyyatına keçid). Cəmiyyətin iqtisadi sferası mürəkkəb və çoxplanlı hadisədir. Onun öz strukturu var. Burada sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının, yerdən çıxarma və emaletmə sənayesinin başqa
bir tərəfi kimi müəyyən ərazilərdə yerləşdirilən bir çox müəssisə və onların kompleksinin ərazi-istehsal əlaqələri çıxış edir. Onun başqa xarakter cəhətləri də var ki, onlar istehsalın, bölgünün, tədavülün və istehsalın fəaliyyət göstərməsi və inkişafı ilə şərtlənir. Çoxkeyfıyyətli və mürəkkəb olduğu üçün iqtisadi sfera bir çox elmlər tərəfindən öyrənilir: iqtisad elmləri, iqtisadi coğrafiya, konkret sahələri öyrənən sosiologiya və b. Fəlsəfəni isə birinci növbədə onun inkişafının ümumi qanunauyğunluqları, bütövlükdə tarixi proses maraqlandırır.
K.Marks istehsal üsulunun iki tərəfi olduğunu sübut edir: məhsuldar qüvvələr və istehsal münasibətləri. İstehsal prosesini həyata keçirən insanlar əməyin subyekti kimi çıxış edirlər. Onlar məhsuldar qüvvələrin əsas və həlledici elementləridirlər. Lakin bundan başqa istehsal prosesi üçün başlanğıc materialın, yaxud emal edilməyə məruz qalan əmək
və s. əmək predmeti ola bilər. Lakin əmək predmetinə təsir edərək onu zəruri məhsula çevirmək üçün əmək alətlərini tətbiq etmək lazımdır. Əmək aləti xarici aləmə təsir etmək və onu öz mənafeyi üçün dəyişdirmək məqsədilə insan tərəfindən yaradılan əşyalara deyilir. İstehsal üçün həmçinin müvafiq binaların, ambarlann, nəqliyyatın və s. olması də zəruridir. Bu axırıncılar əmək alətləri ilə birlikdə əmək vasitələrini təşkil edirlər. Əmək vasitələrinin də qaynağı təbiətdir. Əmək predmeti ilə əmək vasitələrinin cəmi isə istehsal vasitəsi adlanır. Təbii sərvətlər və təbii qüvvələr o vaxt məhsuldar qüvvə olurlar ki, onlar insan əməyi sayəsində istehsalın elementlərinə çevrilirlər. Cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin səviyyəsinin göstəricisi əmək məhsuldarlığıdır. Müasir istehsalın mürəkkəbliyi o dərəcədədir ki, onun elmi təşkili zəruridir. Elm məhsuldar qüvvələrin strukturuna daha çox daxil olmağa başlayır.
istehsalın inkişafı hər şeydən əvvəl məhsuldar qüvvələr sistemində baş verir, çünki onlar maddi istehsalda ən çevik elementlərdir. Məhsuldar qüvvələrin strukturunda baş verən dəyişikliklər öz arxasınca istehsal prosesində insan münasibətlərinin də dəyişməsinə səbəb olur. Məsələn, sosialist istehsalından bazar iqtisadiyyatına keçid. İstehsal prosesində insanlar arasında yaranan əlaqələrə
yəni mülkiyyət formasını (istehsal münasibətlərinin əsasını), həm yaradılan nemətlərin mübadiləsi, bölgüsü və istehlakı prosesində insanlar arasındakı əlaqəni, həm insanlann istehsalda ixtisaslaşması ilə şərtlənən, yəni əmək bölgüsünü ifadə edən münasibətlərini, həm də
əməkdaşlıq və
tabeçilik münasibətlərini, yəni idarəçilik münasibətlərini və s. əhatə edir. İstehsal münasibətlərinin əsas elementlərinin birincisi iqtisadi münasibətlərdir ki, onların da əsasını istehsal vasitələrinə münasibət (mülkiyyət forması) təşkil edir. K.Marksm fikrincə əgər istehsal münasibətləri məhsuldar qüvvələrin inkişaf xarakterinə və səviyyəsinə uyğun gəlirsə onların inkişaf prosesini sürətləndirir, əks halda isə mane olur. Beləliklə, istehsal münasibətlərinin məhsuldar qüvvələrin inkişaf xarakterinə və səviyyəsinə uyğun gəlməsi maddi istehsalın əsas inkişaf prinsipidir. Marksist təlimə görə, yeni məhsuldar qüvvələr ilə köhnə istehsal münasibətləri arasındakı münaqişə sosial inqilabın iqtisadi əsasını təşkil edir. Uyğunluq qanununun fəaliyyəti ən ibtidai mərhələdən başlayaraq bütün insan tarixində özünü göstərir. Bu qanunu bilmək bir formasiyadan digərinə keçməyin səbəbini üzə çıxarmaq və izah etməyin zəruri metodoloji açarıdır. İstehsal münasibətləri insanların şüurundan və iradəsindən asılı olmayaraq, yəni obyektiv olaraq yaranır. Uyğunluq qanununu K.Marks ətraflı təhlil etmişdir. F.Engels həyatının sonlarında etiraf etmişdir: «Tarixin materialist anlayışına görə tarixi prosesdə son olaraq gerçək həyatın istehsalı və təkrar istehsalı həlledici momentdir. Nə mən, nə Marks bundan artıq heç vaxt heç nəyi isbat etməmişik. 419 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|