14
göstərirlər. İnsanların əməyə, sərvətə, ne'mət və xidmətlərə olan xüsusiyyətləri, eləcə
də, zəruri davranış qaydaları iqtisadi sistemin inkişaf qanunauyğunluqlarını
əsaslandırır.
Məhz sosial-mədəni amillər qrupunun fəaliyyətindən asılı olaraq sivilizasiyalı
inkişafın iki mühüm və bir-birindən fərqli Qərb və Şərq istiqamətləri meydana
gəlmişdir. Bu istiqamətlərin özünəməxsux inkişaf qanunauyğunluqları olsa da
bunlar insanların iqtisadi fəaliyyətlərinin təkmilləşdirilməsində özünəməxsux rol
oynamışlar. Belə ki, Qərb inkişaf yolu sərbəstliyə, demokratizm prinsiplərinə
əsaslanırsa, Şərq yolu ciddi nəzarətə, milli mənafenin üstünlüyünə, dini əqidələrin
möhkəmliyinə əsaslanır.
Bütün cəmiyyətlərdə son dərəcədə vacib iqtisadi elementlər olmuşdur. Tələbat,
məhdud resurslar, iqtisadi məqsədlər, iqtisadi seçim, istehsal imkanları, istehsal
xərcləri, gəlirlərin səviyyəsi, məhsuldar qüvvələr və iqtisadiyyatın təşkil olunması bu
elementlər sırasına daxildir. Deməli, bir mənalı olaraq qeyd olunmalıdır ki, bu
İqtisadi sistemin təkamül etdiyi dövrləri səciyyələndirən məlumat
(Sivilizasiyanın dəyişməsi dövrləri elmi ədəbiyyatda aşağıdakı yeni adda
irəli sürülür
)
N
eol
it
ik
döv
r
(3
0-
3
5
sr
)
Ş
ər
q
-q
ul
da
rl
ıq
dovr
ü
(t
unc
ə
sr
i)
(
20
-23
əs
r)
A
nt
ik
dövr
(
d
əm
ir
ə
sr
i)
(1
2-
1
3
)
sr
E
rk
ən
fe
oda
li
zm
döv
rü
(
7
sr
)
İndus
tr
iya
da
n
əvv
əl
ki
d
ö
vr
(
4
,5
-2
,5
)
sr
P
os
ti
ndus
tr
ia
l
d
ö
vr
(1
,3
)
sr
İndus
tr
ia
l
dövr
(2
,3
-1
,5
)
sr
15
elementlər iqtisadi həyatla qarşılıqlı şəkildə fəaliyyət göstərməklə müəyyən
parametrlərlə sistem şəklini almış olur. Sistemə daxil olan elementlərin fəaliyyətinə
əsasən cəmiyyətlərdə insanların iqtisadi azadlığı, hökmranlığı, köləliyi əmələ gəlmiş,
maddi nemətlər və sərvətlərin yaradılmasında və istifadə olunmasındakı yeri
müəyyən olunmuşdur. Bu baxımdan istər antik dövr, istərsə də kapitalizmə qədərki
dövr üçün, istərsə də müasir təzadlı, sivilizasiyalı dövr üçün olsun, iqtisadi sistemdəki
elementlərin fəaliyyətindən asılı olaraq, onların iqtisadi həyatı barədə fikir irəli
sürmək olar.
İqtisadi sistem özündə iqtisadi həyatla bağlı olan təbiətin, cəmiyyətin və insan
təfəkkürünün qarşılıqlı əlaqə və inkişafından irəli gələn prinsipləri özündə birləşdirir.
Bu prinsiplər insanların davranış qaydalarının ümumiləşmiş cəhətlərini xarakterizə
edir. İqtisadi sistem iqtisadi hadisələrin, prinsiplərin inkişafının qarşılıqlı əlaqəsini
əks etdirir.
İqtisadi sistem başlıca olaraq istehsalın mövcud vəziyyətinə, onun səmərəli
fəaliyyət göstərməsinə uyğun gəlməlidir. Belə yanaşma, demək olar ki, bütün iqtisad
elmində qəbul olunmuşdur.
İqtisadi sistemə aşağıdakı kimi tə'rif versək daha düzgün olar.
İqtisadi sistem—iqtisadiyyatın başlıca probleminin həllinin təşkili və idarə
olunmasına görə,mövcud məhdud resurslardan istifadə olunması səviyyəsinə görə,
eləcə də cəmiyyət və onun üzvlərinin tələbatlarının ödənilməsinə
görə, bir-birindən fərqlənən iqtisadi şəraitlərin və amillərin məcmusuna deyilir.
1
Tərifdən aydın olduğu kimi insanlar məhdud və mövcud imkanlar daxilində öz
məqsədlərini müəyyən etməli və bu məqsədə çatmaq uğrunda əllərindən gələni
etməlidirlər. Bu məhdud imkanlardan məqsədlərinə daha çox uyğun gələn
istiqamətləri seçmək qaydalarına görə iqtisadi sistemin formaları bir-birindən
fərqlənir.
1
Babayev Ə. P . Meybullayev M.X , Vəliyev T.S redaktorluğu ilə İqtisadi nəzəriyyə. Səh.71-72
16
İqtisadi sistemlərin müxtəlif formalarda olmasına baxmayaraq, onların hamısında
ümumi cəhətlər və ya parametrlər də vardır. Bu umumi cəhətlər və ya parametrlərə
ilk növbədə məhsuldar qüvvələr və iqtisadi münasibətlər aid edilir.Məhsuldar
qüvvələr dedikdə ilk növbədə istehsal vasitələrini hərəkətə gətirən qüvvələr başa
düşülür.İqtisadi münasibətlərə isə sosial-iqtisadi (istehsal,mülkiyyət münasibətləri və
əmək bölgüsü) və digər iqtisadi münasibət formaları aid edilir.
İqtisadi s istemin ümumi mo mentləri və onun tərkib hissələri
İstehsal (məhs uldar)
qüvvələri və tərkib
hissələri
İqtisadi münas ibətlər və
tərkib hissələri
T
ə
b
ii
q
ü
v
v
ə
lə
r
T
ə
b
ii
r
e
s
u
rs
la
r
(e
h
ti
y
y
a
tl
a
r)
İc
ti
m
a
i
q
ü
v
v
ə
lə
r.
İ
s
te
h
s
a
l
v
a
s
it
ə
lə
ri
v
ə
ə
m
ə
k
p
ro
s
e
s
i
v
ə
o
n
u
n
m
o
m
e
n
tl
ə
ri
.
Ü
m
u
m
i
q
ü
v
v
ə
lə
r.
E
lm
,
tə
h
s
il
v
ə
s
.
S
o
s
ia
l-
iq
ti
s
a
d
i
m
ü
n
a
s
ib
ə
tl
ə
r
(m
ü
lk
iy
y
ə
t
m
ü
n
a
s
ib
ə
tl
ə
ri
,
ə
m
ə
k
b
ö
lg
ü
s
ü
)
T
ə
ş
k
il
a
ti
-i
q
ti
s
a
d
i
m
ü
n
a
s
ib
ə
t-
lə
r
(t
ə
c
rü
b
ə
m
ü
b
a
d
il
ə
s
i,
m
a
rk
e
ti
n
q
,
m
e
n
e
c
m
e
n
t
v
s
.)
T
e
x
n
ik
i-
iq
ti
s
a
d
i
m
ü
n
a
s
ib
ə
tl
ə
r