Энциклопедия 9-том
VI. "Turtinchisi ortiqcha" uyini. (2-minut)
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- VII. Dars yakunini chiqarish. (3-minut)
| VI. "Turtinchisi ortiqcha" uyini. (2-minut)
Bu o’yinni dars ohirida tashqil qilsa bo’ladi. Bunda o’quvchilarning yangi dars mazmunini qanchalik o’zlashtirganliklari aniqlanadi. O’qituvchi o’yin topshirig’ini tarqatadi. Har bir topshiriqda bittadan ortiqcha fakt bo’ladi. Guruxlar bir necha soniya ichida 4ta faktdagi ortiqchasini topadi.
Darsda nimalarga erishilganligi ta’kidlandi. Faol gurux, faol o’quvchnlar rag’batlantariladi.
Mavzu oxiridagi savollarga javob topish, Sharofiddin Ali Yazdiyning ―Zafarnoma‖ asari xaqida ma’lumotlarni to’plab kelish. Keyingi mavzu bilan tanishishi.
57
Xulosa Sohibqiron Amir Temur tarixi haqida ma’lumot beruvchi ko’plab yozma manbalar ichida ―Temur tuzuklari‖, Nizomiddin Shomiyning ―Zafarnoma‖ va Sharofiddin Ali Yazdiyning ―Zafarnoma‖ asarlari muhim ahamiyatga egadir. Amir Temurning ko’p yillik harbiy yurishlari, shahar va qishloqlardagi obodonchilik ishlari haqida mukammal asarni Sharafuddin Ali Yazdiy yaratdi. Sharafuddin ham G’iyosiddin Ali kabi Eron zamindagi Fors viloyatining shimolidagi Yazd shahrida tug’ilgan. U obdon zukkoligi va donoligi bilan Temuriylarning diqqatini o’ziga jalb qiladi. Sharafuddin bir necha yil Xirotda Shohrux mirzoning hamda Forsda uning kichik o’g’li Ibrohim Sultonning saroyida hizmat qiladi. U she’riyat, falsafa va ilmi nujumdan obdon habardor olim edi. «Sharaf» taxallusi bilan she’rlar bitar edi. Sharafuddin o’z hayotida bajargan ikki sharafli ishining biri shu ediki, Ulug’bek harbiy yurishlarining birida hijriy 832 melodiy 1428-29 yili yosh mo’g’ul xoni Yunusxonni asir qilganida Shohruxning buyrug’i bilan Sharafuddin asir xonning ustozi etib tayinlanadi. Sharafuddin bir muddat Yunusxon bilan Yazdda yashab, uning tarbiyasi bilan shug’ullanadi va aftidan, o’z bilimlaridan unga ancha singdira olgan. Ana shu yosh xon keyinchalik Hindistonda uch asrdan ko’proq hukm surgan Temuriylar sulolasining asoschisi Zahiriddin Muhammad Boburning ona tarafidan bo’lajak bobosi edi 29 . Sharafuddin Ali Yazdiyning ikkinchi va asosiy sharafli ishi — uning o’z «Zafarnoma»sini yaratishidir. Sharafuddin asarining debochasida ko’rsatishicha, uni hijriy 828 yili melodiy 1424-25 yozib tugatgan. Shu tarix Abdurazzoq Samarqandiyning «Matlai sa’dayi va majmai bahrayn» asarida ham ko’rsatilgan. Asar Amirning mufassal va shaxzoda Xalil Sultonning
29
bag’ishlangan xalq ilmiy konferensiyasi ma’ruzalari bayoni). S., 1996.
58
qisqacha tarixidan iborat bo’lib, zamondoshlariga o’ta manzur bo’lgan. Bu asarga asos bo’lgan ilk nusxani Temurning saroy kundaliklari va boshqa manbalar asosida va saroy kotiblarining yordamida Ibrohim Sulton yozgan. Bu nusxani qayta ishlab va yana boshqa manbalardan foydalanib Sharafuddin o’z «Zafarnoma»sini yaratgan. Muallif o’z asarini birinchi maqola deb ataydi va Shohruxga atalgan ikkinchi maqola hamda Ibrohim Sultonga atalgan uchinchi maqolani yozishni ham rejalashtirib qo’yadi. Bu hol matnda ham o’z aksini topgan va o’quvchi quyida buning guvohi bo’ladi. Bitiruv – malakaviy ishining birinchi bobida Sharofiddin Ali Yazdiyning ―Zafarnoma‖ asarining yaratilishi, asardagi tarixiyf voqealar tahlil qilingan. Jumladan, «Zafarnoma» faqat sohibqironning harbiy yurishlarini maqtab, ko’klarga ko’tarishdan iborat, desak xato bo’lurdi. Unda inson harakterlari ham juda yaxshi tavsiflangan. Xususan, Temurning shaxsiy harakteri Sharafuddin Ali tomonidan zur mahorat bilan ko’rsatilgan. Muhammad Ali esa o’zbek tiliga ana shunday sahifalarni yuksak mahorat bilan akslantirgan. Ba’zi sahifalarda Temur faoliyati haqqoniy bayon qilingan va uni asoslashga urinishlar seziladi va uning mislsiz olamgirligi ko’rsatilgan bo’lsa, boshqa sahifalarda, chunonchi. Qizi Tag’ayshohning va o’g’li Jahongir mirzoning vafotlariga taalluqli sahifalarda sohibqiron insoniy zaifliklarga ega bo’lgan kishi ekanligi ham ko’rsatilgan. Lekin ikkala muallif Sharafuddin, Muhammad Ali ham Amir sohibqironning buyuk sherqalbligi, mislsiz qahramonligi, dovyurakligi va bahodurligini katta haqqoniy va mahorat bilan ko’rsatgan. Bu sahifalar o’quvchida zarracha shubha tug’dirmaydi. Va Temur siymosi ko’z oldimizda chekinmas, yengilmas va zabardast jangchi sifatida gavdalanadi. Asarda nafaqat Temur siymosi, balki uning atrofidagi ba’zi bonqa shaxslarning siymolari ham yuksak mahorat bilan tasvirlangan. Masalan, sohibqironning egachin (opasi) Qutlug’ Turkon og’o haqida qisqagina 59
ma’lumotlar keltirilgan bo’lsa ham, shu ma’lumotlarning o’zigina uni mushtipar va g’amho’r opa, nafis didli, idrokli va dono hamda jasur va vatanparvar ayol sifatida gavdalantiradi. Bu ayol tili bilan aytilgan bir necha og’iz so’zlarning o’zigina uning butun Eron va Turonda katta qudratga ega bo’lgan hamda xalqaro siyosatga kuchli ta’sir ko’rsata oladigan yuksak irodali hokima ayol bo’lganligini ko’rsatadi. Uning oti Turkon og’a bo’lganligi ham bejiz emasdek tuyuladi kishiga. Amir Hoji Sayfuddin va amir Xusayn siymolari ham yuksak mahorat bilan tasvirlangan. Bularning birinchisi sohibqironning eng ishonchli do’sti va safdoshlaridan biri edi. Amir eng mas’uliyatli va og’ir vazifalarni farzandlaridan ham unga ko’proq ishonardi va yuklardi. U umrining oxirigacha sohibqironga sodiqligicha qoladi. Bitiruv – malakaviy ishining ikkinchi bobi Sharofiddin Ali Yazdiyning ―Zafarnoma‖ asarida Amir Temurning harbiy faoliyati yoritilgandir. Ikkinchi bobning 1-bandida Amir Temurning Movarounnahrni birlashtirish va xavfsizligini ta’minlash uchun ko’rashi bayon qilingan. 2-bandida esa, qo’shni mamlakat va o’lkalarning Amir Temur davlati tarkibiga kiritilishi o’rganilgan. Temurning «uch yillik», «besh yillik» va «yetti yillik» yurish janglarida va boshqa bu atamalarga kirmagan urushlaridan oldiga qo’ygan maqsadi nima edi? degan savol tug’iladi. Odatda rus va sovet mualliflari bu savolga, maqsadi faqat boylik orttirish uchun olib borilgan bosqinchilik va qirg’inbarot urushlari edi, deb javob berib kelganlar. Masalaga yuzaki yondashganda shunday tuyulishi mumkin. Lekin 1385 yilgacha Temurning mamlakatlarni bosib olish niyati bo’lmaganligi aniq. O’sha yil boshida To’xtamishxonning Tabrizga bostirib kelib, shaharni vayron qilishi uning rejalariga qat’iy o’zgartirish kiritadi. Bundan bir necha ynl avvalroq u «Xudo bitta bo’lganidek butun dunyoda podsho ham bitta bo’lishi kerak» degan 60
bo’lsada, bu fikrini u hech qachon to’la amalga oshirishga harakat qilmagan edi. Mazkur yilgacha olib borgan urushlari asosan yo turli vaqtlarda orttirgan dushmanlaridan o’ch olish, yoki aholiga zulm o’tkazayotgan hokimlarning tanbixini berish, yohud shar’iy farz deb hisoblangan diniy dushmanlar bilan olib borilgan gazavot urushlari edi. Gazavot urushlarini ham u faqat musulmonlarga nisbatan zulm o’tkazayotgan g’ayridinlarga qarshi olib borardi. Bu hol asarda o’z aksini topgan. Lekin To’xtamishning mazkur yurishlaridan so’ng u butun Eronni bosib, Oltin Urdaga qo’shib olishi xavfi tug’iladi. Shuning uchun Amir Temur Tuxtamishdan avval Eronni o’z mulkiga qo’shib olishga qaror qiladi. Eronni zabt etganidan so’ng umuman Hulogu mulkini tamoman zabt etish g’oyasi tug’iladi. Xaqiqatdan ham Hulogu mulkining asosiy qismi bo’lmish Eron va u mulkning ikkala poytaxti Tabriz va Sultoniya zabt etilganidan so’ng bu mulkning parchalari bo’lmish Iroq, Suriya va Sharqiy Anatuliyani qo’shib olmay iloji yuq edi. Chunki bu yerlarning hokimlari Temurning dushmanlariga panoh berib, yerlari Amirga nisbatan ig’vo va hujum plandarmi-bazasiga aylangan edi. Temur harbiy yurishlarining yana bir sababi bor edi. Bu ham bo’lsa, Buyuk Ipak yo’lini bir mamlakatga birlashtirib, undagi xavfsizlikni ta’minlash edi. Sharafuddin bir necha marta Mo’g’uliston, Eron va Iroqda mahalliy hokimlarning farovonliga yoki karoqchilar kuchayganligi sababli karvonlar va hatto elchilar yurolmay qolganliklari va hujga ham borish xavfli bo’lib qolganligini aytadi. Ushbu voqealar tarixini o’rganishda bevosita ―Zafarnoma‖ asariga murojaat qilingan va kerakli ma’lumotlar olingan. Masalan, sohibqiron Amir Temurning 3 yillik, 5 yillik yurishlari, Hindistonga qilgan harbiy harakatlari bunga misol bo’ladi. |