Энциклопедия 9-том
Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarida tarixiy
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.2.Sharofiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarida tarixiy
voqealar bayoni XIV asrning 50-60-yillarida Movarounnahrda siyosiy tarqoqlik g’oyatda kuchayib, o’zaro ichki ko’rash yanada keskinlashadi. Mamlakatdagi har bir viloyat alohida hukmdorlika ajralib, ular o’rtasida nizo kuchayib ketadi va qonli urushlarga aylanadi. Bu davrda mamlakatda yagona uyushgan davlatning yo’qligi, uning siyosiy jihatdan maydalanib ketganini o’rta asr muarrixlaridan Riyosuddin Xondamir o’zining «Xabib us-siyar» nomli asarida quyidagicha tasvirlaydi: «Amirzoda Abdullo binni amir Qozogon (1346-1358) vafotidan so’ng Turkiston ahvolidan garaju maraj (bosh- boshdoqlik) yo’l topib, har shaharda mustaqil shohlikka intilishlar maydonga keladi. Har kasabada bir uyatsiz davlat iqbol havosi bilan qo’zg’alishga oyoq bosdi. Xondamirning yozishicha, ulus unga yaqin mustaqil bekliklarga bo’linib ketadi. Samarqand viloyatida Amir Bayon Sudduz, Keshda Amir Xoja Barlos, Xo’jandda Amir Boyazid Jaloir, Balxda Ujaydu Sudduz, Shiburg’onda Muhammad Xoja Yazdiy, Ko’xistonda Amir Sotilmish, Xuttalonda Kayxusrav, Xisori Shodman chegarasida Amir Xusayn va Amir Xizir Yasovuriylar o’zlarini hokimi mutlaq deb e’lon qiladilar 7 . Nizomuddin Shomiyning so’ziga qaraganda, mamlakatda hokimlar o’rtasida doimo nizolar va g’alayonlar bo’lib turar, davlat ishlari esa butunlay izdan chiqqan edi. Siyosiy parokandalik, o’zaro urush va janjallar iqtisodiy takglikka sabab bo’lib, mamlakat aholisini, ayniqsa dehqonlar xo’jaligini xonavayron qilgan edi. Buning ustiga Sharqiy Turkiston va Yettisuvda tashqil topgan Mo’g’uliston amirlari Movarounnahrni bosib olishga harakat qiladilar. Bir necha bor Movarounnahr ustiga yurish qilib, uni talab qaytadilar. Mo’g’uliston amirlarining vayrongarchilik yurishlariga qarshi
7
Amir Temur va uning dunyo tarixidagi o’rni. (Buyuk sohibqiron Amir Temur tavalludining 660 yilligiga bag’ishlangan xalq ilmiy konferensiyasi ma’ruzalari bayoni). S., 1996. 20
ko’rash boshlanib ketadi. Mo’g’ullar istibdodi va zulmiga qarshi xalq harakati boshlanadi. Mana shunday ichki o’zaro urushlar qizigan, mo’g’ullar zulmiga qarshi mexnatkash xalq harakatlari boshlangan bir davrda qisqa vaqt ichida o’rta asrlarning yirik davlatini vujudga keltirgan sohibqiron Amir Temur siyosat maydoniga dastlabki qadamlarini qo’ymoqda edi. Amir Temur tabiatan og’ir, bosiq teran fikrli va idrokli, samimiyatni tezda fahmlab oladigan inson bo’lgan. Shu tufayli atrofiga o’spirinlik chog’laridayok tengqo’laridan sadoqatli do’stlarini jalb qila, olgan. O’zining ilk harbiy faoliyatini Amir Temur qo’l ostidagi navkarlari bilan ayrim viloyat amirlariga xizmat qiliщdan boshlagan. Ularning o’zaro ko’rashlarida qatnashib, jasorat ko’rsatgan va janglarda chiniqqan, Harbiy mahorati va oliyhimmatlilik Amir Temurning shuhratini oshirib, uning dong’i butun Qashqadaryo vodiysi, hususan, Kesh viloyatiga yoyilgan. Amir Temurning aqlu zakovati, shijoati va jasorati to’g’risidagi shuhrat uni Movarounnahrning nufuzli amirlaridan avval Joku Barlos, so’ngra Amir Qozogon (1346—1358) bilan yaqinlashtirgan. Otasi Amir Temurni avval (1352) Amir Joku Barlosning knzi Turmish Og’oga uylantirgan, so’ngra esa (1355) Amir Qazog’onning nabirasi va Amir Xusaynning singlisi Uljoy Turkon Og’oni o’z nikohiga olgan keyingi nikoh tufayli Balx amiri bilan bog’langan qarindoshlik aloqa, shubhasiz, Amir Temur bilan Amir Xusayn o’rtasida ittifoqni yuzaga keltiradi va mo’g’ullarga qarshi jiddiy ko’rash boshlanadi. Amir Temurning Movarounnahrni birlashtirish yo’lidagi dastlabki harakati XIV asrning 60-yillari boshlaridan boshlanadi. Buning sababi bor edi. XIV asrning 50-yillari oxirida Movarounnahrda amirlarning o’zaro ko’rashi kuchayib, Amir Qozogon uldiriladi. Mamlakatda siyosiy parokandalik avjga chiqib, har jihatdan og’ir tanglik sodir bo’ladi. Bu davrda Chig’atoy ulusining sharqiy qismi — Yettisuv va Sharqni Turkistonda 21
hukmronlik qilayotgan mo’g’ul xonlari Movarounnahrdagi og’ir siyosiy vaziyatdan foydalanib, bu o’lkada o’z hokimiyatini o’rnatishga harakat qiladilar. Mo’g’ul xonlaridan Tug’luq Temur (1359-1363) 1360-1361 yillarda Movarounnahrga birin-ketin ikki marta bostirib kiradi. Mo’g’ul xonlarining vayronagarchilik yurishlari, istibdodi va zulmiga qarshi xalq harakati boshlanadi. Biroq Movarounnahr amirlari xalqda bosh bo’lib, mo’g’ul bosqinchilariga qarshi ko’rashga jur’at eta olmaydilar. Ularning bir qismi dushman tarafiga o’tadi, ikkinchi qismi esa el-yurtni tark etib, o’zga mamlakatlardan boshpana izlaydi. Amir Temurning amakisi Kesh viloyatining hukmdori Amir Xoja Barlosdek Baxrdirbek Xuroson tomon qochadi. Mo’g’ullarga qarshi turish uchun kuchlarning teng emasligini hisobga olgan 24 yoshli Amir Temur 1360 yilning boshida Tug’luq Temur tomonidan Keshga yuborilgan beklar bilan kelishadi. Sharoit taqozosi bilan Kesh viloyatini butunlay qo’ldan chiqarib yubormaslik maqsadida xon xizmatiga o’tadi. Natijada Tug’luq Temurning yorlig’i bilan o’z viloyatining dorug’asi etib tayin qilinadi. Shubhasiz, bu noilojlikdan qo’yilgan siyosiy va strategik qadam edi. Bu bilan Amir Temur mo’g’ullarning navbatdagi talonining oldini olib, mamlakat va xaqlni bunday halokatdan qutqargan edi. Ushbu voqealar Sharofiddin Ali Yazdiyning ―Zafarnoma‖ asarida quyidagicha berilgan: Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|