EvrimTeorisi indd

Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanrı

34

gayecilik (artificial teleology) ve doğal gayecilik (natural tele-

ology

) diye ikiye ayırarak, bir ateistin, gayeci kavramları kul-

lanışı ile teistinkileri ayırt etmeye çalışmaktadır. Buna göre bir 

bıçağın keskin yapılmasını, bir arabanın sürülmek için imal 

edilmesini veya Tanrı’nın evreni yaratmasını anlatan kişi, ya-

pay gayeci bir yaklaşımda bulunuyordur. Bu yaklaşımda bi-

linçli oluşturma ve bunun sonucunda tasarım vardır; bıçağı, 

arabayı ve evreni bunlara içkin olmayan dış bilinçli bir güç 

oluşturmuştur. Oysa Ayala, doğal gayecilikte her şeyin içkin 

olduğunu; kuşların kanatlarının oluşumundan bahsederken, 

tesadüfi mutasyon, adaptasyon, doğal seleksiyon gibi süreç-

lerin dışında hiçbir güce atıf yapmayan kişinin, doğal gayeci 

açıklama yaptığını söyler.

45

 Görüldüğü gibi teist felsefeci ve 

bilim insanlarının gayeci yaklaşımı, Ayala’nın sınıflamasına 

göre yapay gayeciliktir, buna karşın ateist yaklaşımın gayesel 

terimleri kullanışı doğal gayeciliktir. Burada ‘doğal’ kelimesi-

nin kullanılışındaki gerçek amacın, doğa dışı gücü (Tanrı’yı), 

Evren’in ve canlıların oluşum sürecinin dışına çıkarmak ol-

duğu görülmektedir. İleride görüleceği gibi bu yaklaşım tüm 

evrimcilerin yaklaşımı değildir, sadece ateist evrimcilerin yak-

laşımıdır. Teist bir bilim insanı veya felsefeci, evrenden veya 

canlılardan bahsederken gayesel nedenleri göz ardı edip bilim-

sel yaklaşımda bulunabilir. Fakat teist bir varlık anlayışında, 

evren Tanrı’nın bir tasarımı olarak görüldüğü için; tasarım-

dan dolayı mutlak bir şekilde gayeci yaklaşım kabul edilmiş-

tir (bilimsel yaklaşımda gayesellik göz ardı edilse de).

Jacques Monod 

46

 ve Ernst Mayr 

47

, Aristoteles’in ve teist-

lerin gayeci yaklaşımı ile ateistlerin gayesel kavramları kul-

lanışını ayırt etmek için ‘teleonomi’ kavramının ‘teleoloji’ 

45  Francisco J. Ayala, Teleological Explanations, ed: Theodosius Dobzhansky, W. 

H. Freeman and Company, (1977), s. 497-504.

46  Teoman Duralı, Biyoloji Felsefesi, s. 64.

47  Ernst Mayr, Toward A New Philosophy of Biology, s. 45. 

---

Evrim Teorisi Ortaya Konmadan Önceki Felsefe, Bilim ve Biyoloji Tarihi

35

(gayesel) kavramının yerine kullanılmasını önermektedirler. 

Aristotelesçi anlamda ‘teleoloji’ kavramından kurtulmak için 

‘teleonomi’ kavramının kullanılmasını ilk öneren Pittendrigh 

olmuştur.

48

 Ernst Mayr ‘teleonomi’ kavramını gayesel bir sü-

reç için kullanmaktadır, bu gayeye giden yolu yönlendiren 

ise programdır. Mayr’ın programla kastettiği temelde canlıla-

rın DNA’sındaki genetik kodudur.

49

 Böylece teistlerin, Bilinçli 

Tasarımcı’nın zihnindeki planı kasteden ‘teleoloji’si, ateist-ev-

rimci yaklaşım tarafından; Tanrı ve DNA ile teleoloji ve te-

leonomi kavramları yer değiştirtilerek dönüştürülür. Böylece 

biyologların canlıların organları ve davranışları için kullanmak-

tan kaçamadıkları gayesel açıklamalar meşrulaştırılmış olur.

ARİSTOTELES’TEN SONRA BİYOLOJİ

Aristoteles deneysel, gözlemsel biyolojiye büyük katkıda 

bulunmasının yanında, biyoloji felsefesi alanında yaptığı tar-

tışmalar iki bin yılı aşkın bir süre alıntılanmış veya ona ce-

vap verilmeye çalışılmıştır ve onun muhalifleri bile onun öne-

mini yadsımamıştır.

Aristoteles Atina’dan firar ettikten sonra okulunun yö-

netimini, Platon’un okulundan beri beraber olduğu talebesi 

Theophrastus’a (MÖ 370-287) bıraktı. O da otuz yılı aşkın bir 

süre bu okulu yönetip birçok talebe yetiştirdi. Theophrastus’un 

çalışmaları botanik konusunda kendi döneminin zirvesidir.

50

 O, 

500’ün üzerinde bitki türünden bahsetmiş ve ‘Botaniğin ba-

bası’ olarak anılmıştır. ‘De Causis Plantrum’ (Bitkilerin Se-

bepleri) ve ‘Historia Plantrum’ (Bitkilerin Doğal Tarihi) adlı 

ünlü eserlerinde, bitkilerin üreme sisteminden hastalıklarına 

48  C. S. Pittendrigh, Adaptation, Natural Selection and Behavior, Roe and Simp-

son, (1958), s. 394.; Aktaran: Ernst Mayr, Toward A New Philosophy of Biology, 

s. 47.

49  Ernst Mayr, Toward A New Philosophy of Biology, s. 44-51.

50  Erik Nordenskiöld, The History of Biology, s. 45.

---

Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanrı

36

kadar birçok konuyu ele alır.

51

 Theophrastus’un yaklaşımı-

nın felsefe açısından değeri, deneysel yaklaşıma önem veril-

mediği bir devirde, deneyin ve gözlemin, bilgi teorisi açısın-

dan önemine inanması ve bizzat kendisinin uygulamalarıyla 

Aristoteles’in bilgisel ve kuramsal mirasını geliştirmesindedir.

Bu dönemden sonra biyolojiye önemli katkıda bulunanla-

rın birçoğu aynı zamanda hekimdir. Örneğin Herophilus’un 

(MÖ 300’ler civarı) anatomi konusundaki çalışmaları önem-

lidir, eserlerinin çoğu kaybolmuş olmasına rağmen başkala-

rının ondan yaptığı alıntılardan kendisinin yaşadığı dönemin 

en önemli iki anatomi bilgininden biri olduğu anlaşılmakta-

dır. Yaptığı otopsilerle insan vücudu hakkındaki bilgilerin bir-

çoğunu ilk defa insanlığa kazandıran odur.

52

 Erasistratus (MÖ 

290’lar civarı), Herophilus’un çağdaşıydı ve o da önemli bir 

anatomi bilgini ve fizyolojistti. Demokritus’un atomcu kura-

mına yakındı.

53

 Kalp üzerine dikkatlice çalıştı ve kapakçıkla-

rını isimlendirdi, dolaşım sistemi ve sinir sistemi üzerine araş-

tırmalar yaptı, beynin kıvrımlarını inceledi. İskenderiyeli bu 

iki anatomi bilgininin birbirleriyle rekabeti biyoloji biliminin 

gelişimi açısından önemli sonuçlar verdi.

54

Romalılar’ın biyolojiye katkılarına gelince; milattan sonra 1. 

yüzyılda yaşayan Pliny (23-79), ‘Doğa Tarihi’ adlı geniş kap-

samlı bir ansiklopedi yazmış ve bu eser 15 yüzyıl boyunca 

başvuru kitabı olmuştur.

55

 Antik dönemin son önemli biyoloji 

bilgini 2. yüzyılda yaşayan Galenos’tur (129-200). Bergama’da 

doğan Galenos, Roma’da hekimlik ve cerrahlık yaptı, birçok 

tıp kitabı yazdı. Anatomiciydi; fil, domuz ve maymun gibi 

51  F. S. Bodenheimer, The History of Biology an Introduction, s. 92-93.

52  Erik Nordenskiöld, The History of Biology, s. 51.

53  Charles Singer, A Short History of Anatomy and Physiology from the Greeks to 

Harvey, s. 31.

54  Erik Nordenskiöld, The History of Biology, s. 52.

55  Jean Theodorides, Biyoloji Tarihi, s. 19.

---