Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Adil Aşçıoğlu
yazırdılar ki, inqilab nəticəsində hər hansı yeni bir şey ya ranmalıdır. Professor Yavuz Abadan yazırdı: «İnqilab mövcud olanın zor ilə yıxılmasıdır».146 Biz incəsənət, əxlaq, din, tex nika sahəsində böyük dəyişikliklərin şahidiyik. O, yazır ki, böyük müharibələr, iqtisadi və siyasi böhranlar bu dəyişik liklərə şərait yaradır. İnqilab üçün öz dövrünü keçirmiş qay daları ləğv etmək yeganə xarakter cəhət deyil. Götürülən qaydaların yerinə yeniləri yaradılmalıdır. İnqilabı üsyandan fərqləndirən cəhət bundan ibarətdir.147 Yavuz Abadan inqi lab deyəndə əsasən yeni hakimiyyət formasının yaranmasını nəzərdə tuturdu. O, göstərir: «İnqilab nəticəsində yaranan yeni vəziyyət köhnəyə nisbətən bir addım irəli olmalıdır», əks halda «bu inqilab yox, irtica olar». Məsələn, inqilab nə ticəsində monarxiya demokratiya ilə, konstitusiyalı monar xiya respublika ilə əvəz edilməlidir.148 Bir çox türk alimləri inqilabın səbəbini insanın mənə viyyatında axtarırdılar, insan həmişə yaxşıya doğru can atır. Yavuz Abadan yazır ki, «inqilab mövcud cəmiyyət da xilində siyasi məqsədlərinə çatmamış insanların öz mənafe lərinə uyğun gələn yeni qaydalar yaratmaq cəhdidir».149 Y.Abadanın fikrincə, «milli həyat» ilə siyasi hakimiyyət arasında əlaqə pozulandan sonra ölkədə ictimai müvazinət də pozulur. Müvazinəti bərpa etmək və fərd ilə cəmiyyət arasındakı münasibəti nizamlamaq üçün yeni hüquq sistemi yaratmaq tələbatı yaranır. Bu tələbatın mənbəyi «insan qəl binin xüsusiyyətindədir»: yeniyə, yaxşıya, irəliyə can atmaq. «Mövcud qaydaları zor ilə yıxmaq, yenisini yaratmaq öz qüvvəsini insan psixologiyasının bu xüsusiyyətindən alır».150 O, yazır ki, inqilab nəticəsində dövlət quruluşunda da böyük dəyişikliklər baş verir, yeni hakimiyyət formaları yaradılır. Yeni yaradılan dövlət köhnənin varisidir. Ancaq «yeni doğulan uşağın şəxsiyyəti valideynlərin şəxsiyyəti ilə eyni 146 Y.Abadan. Inkilap tarihine giriş. Ankara, 1960, s.5. 147 Yenə orada, s.5-6. 148 Yenə orada, s.6. 149 Yenə orada, s.7. 150 Yenə orada, s. 12. 62 deyil». Məsələn, Türkiyə Respublikası «Osmanlı imperiya sının qanuni varisidir».151 Beləliklə, bir hakimiyyət forması başqası ilə əvəz edilir, ictimai quruluşun dəyişməsi tələb olunmur. Bu proses təbii yolla reallaşır. Türk müəlliflərinin demək olar ki, hamısı inqilab nə ticəsində köhnənin yıxılıb yeninin yaranmasını qəbul edir lər. Onlar «yeni» deyəndə məzmun, mahiyyət etibarilə yeni bir keyfiyyət dəyişikliyini nəzərdə tutmurlar. Lakin onların çoxu XVIII-XIX əsrlərdə Qərbi Avropada baş verən inqi lablar haqqında danışanda ciddi keyfiyyət dəyişikliklərinin baş verdiyi fikri ilə az-çox razılaşırlar, çünki həmin inqilab lar kapitalizmin inkişafına yol açmışdılar. Söhbət müasir dövrdən gedəndə isə onlar mövcud quruluşun tamamilə kökündən dəyişdirilməsini nəzərdə tutmurdular. Ən böyük partiyalardan biri olan Xalq Cümhuriyyət Partiyasının lideri Bülent Ecevit yuxarıdakı fikirdən bir qə dər fərqli olaraq göstərir ki, «hər inqilabçı qrup müəyyən bir quruluşa və ya rejimə qarşı çıxır. Əgər müvəffəqiyyət qaza narsa həmin rejimi və ya quruluşu yıxır, yaxud təməlindən dəyişdirir, yerinə yeni bir rejim və ya quruluş yaradır. Fəqət bundan sonra bu inqilabçı qrup öz qurduğu rejimin və ya quruluşun inkişafını ləngidən qüvvəyə çevrilir».152 Bundan sonra yeni inqilabçı qruplar yetişir və rejimin aradan götürülməsinə çalışırlar. Bülent Ecevit Türkiyədə hətta bazisdə dəyişiklik ke çirməyi tələb edirdi. O, göstərirdi ki, Türkiyədə üstqurum təşkilatlarının böyük bir hissəsi Atatürk tərəfindən və qis mən də 27 may 1960-cı il hərəkatı tərəfindən dəyişdirilmiş dir. Ancaq Türkiyədə daha çox bazis dəyişiklikləri etmək lazımdır. Bunun üçün üstqurumda bəzi yeni dəyişikliklərə ehtiyac var.153 Bazis və üstqurum dedikdə Bülent Ecevit əlbəttə, bu anlayışları Marksdan fərqli izah edir. Bazisdə dəyişiklik et mək bəzi iqtisadi və ictimai islahatlar keçirmək kimi başa düşülür. Burada mövcud istehsal münasibətlərinin ləğvi nə- 151 Yenə orada, s.17. 152 B.Ecevit. A tatürk ve devrimçilik. Ankara, 1969, s.13-14. 153 Yenə orada, s.35. 63
zərdə tutulmur. Doğrudur, o, «istehsal münasibətləri» ifadə sini qəbul edir, lakin ona başqa mahiyyət verir. Bir burjua siyasi xadimi kimi o, əlbəttə, istehsal münasibətlərini dəyiş dirmək lazımdır dedikdə, kapitalist münasibətlərinin ləğvini istəmir. O, türk xalqı adından çıxış edərək göstərir ki, türk xalqını istismardan, zülmdən azad etmək, onun maddi və ziyyətini yaxşılaşdırmaq «...ancaq bazisi dəyişdirə biləcək inqilab yolu ilə, istehsal münasibətlərini xalqın xeyrinə dəy işdirə bilən, iqtisadi və siyasi gücü dar bir zümrənin əlindən geniş xalq kütlələrinin əlinə keçirə bilən bir quruluş dəyişik liyi ilə mümkündür».154 Bülent Ecevitin sonrakı izahı onun mövqeyini müəyyənləşdirir. Onun qeyd etdiyi kimi, türk in qilabçıları inkişaf etmiş Qərbi Avropa ölkələrindəki bir çox ümidsiz utopiyaçılar deyil, gerçək inqilabçılardır. Türkiyədə Vyetnam tipli inqilab da ola bilməz. Çünki Türkiyədə milli- azadlıq hərəkatı 50 il bundan əvvəl qələbə çalmışdır. Türkiyə başqa zəif inkişaf etmiş ölkələrə də bənzəmir. Bura da zorakılıq yolu ilə, partizanlıq etməklə inqilab başlamağa ehtiyac yoxdur. Çünki zorakılıq işlədən az inkişaf etmiş öl kələrin inqilabçılarının irəli sürdüyü tələblər Türkiyədə dinc demokratik yolla həyata keçirilə bilər. Bülent Ecevitin fikri nə görə Türkiyədə siyasi demokratik quruluş mövcud ol duğundan, Türkiyənin siyasi quruluşu bu iş üçün əlverişli dir. Ölkədə bu demokratiyam təmin edəcək konstitusiya var. Türk konstitusiyası bazis dəyişikliyi etmək imkanı ya radır. Bir sözlə Türkiyədə çox gözəl dövlət quruluşu var. Bəs nəyi dəyişdirmək lazımdır, tələb olunan bazis dəyişikliyi nə dir? Məlum olur ki, Bülent Ecevit mövcud dövlətin əli ilə ölkədə keçirilməsini lazım bildiyi bəzi iqtisadi və ictimai is lahatları bazisi dəyişən inqilab adlandırır. O, yazır: «Kas- tronun önündə kilitli qapılar vardı, Çe Gevaranın önündə kilitli qapılar vardı, Но Şi Minin önündə kilitli qapılar var dı». Bu qapıları açmaq üçün onları qırmaq lazım idi. Türkiyədə isə qapılar açıqdır.155 Deməli, qırılası bir şey yox dur. 154 Yenə orada, s.86. 155 Yenə orada, s.101-105. 64 Bülent Ecevit o dövr Türkiyədə sinfi mübarizəni inkar edərək yazırdı: «Türkiyədə, bəzi məhdud ərazilər nəzərə alınmazsa, feodal bina yoxdur. Sinif divarları da hələ çox dərinliyə enməmiş və çox yüksəlməmişdir. Pozğunluq da vam edərsə, şübhəsiz türk cəmiyyətində də sinif divarları də rinlərə enəcək və yüksələcəkdir. Amma hələlik Türkiyənin sinfi quruluşu dinc yoldan uzaqlaşdıracaq və demokratik rejim içərisində inqilabı qüvvətləndirə biləcək qədər mürək kəb deyil».156 Deməli ciddi inqilabi çevriliş lazım deyil, islahatlar vasitəsilə mövcud quruluş daxilində istəniləni əldə etmək olar. Türkiyənin solçu qüvvələri isə ölkədə köklü ictimai- siyasi və iqtisadi dəyişikliklər keçirilməsini tələb edirdilər. Lakin bunu hansı yolla, hansı mübarizə formaları ilə həyata keçirmək mümkündür? Bu sual ətrafında sol qüvvələr ara sında tam birlik yox idi. Türkiyə İşçi Partiyası liderlərindən Behicə Boran gö stərirdi ki, türk inqilabı burjua inqilabı ola bilməz, «türk inqilab hərəkatı heç şübhəsiz sosialist hərəkatı olacaqdır». Türk inqilabçıları eyni vaxtda imperializmə qarşı mübarizə aparırdılar. Hər bir inqilabın məqsədi hakimiyyəti ələ ke çirməkdir. Türk inqilab hərəkatı burjuaziyanı deyil, fəhlə sinfini hakimiyyətə gətirəcəkdir. Antiimperialist və sosialist hərəkatları bir-birilə üzvi surətdə bağlıdır. Hakimiyyəti ələ alandan sonra fəhlə sinfi sosializm quruculuğu işinə başlay acaqdır. Lakin bu proses çox uzun vaxt tələb edir.157 Sol cəbhədə vəziyyətin nə yerdə olduğunu daha aydın təsəvvür etmək üçün daha çox radikal mövqedə duran bir neçə türk müəlliflərinin fikirlərini misal gətirmək məqsədə uyğun olardı.
nə qədər güclü olursa-olsun cəmiyyətin kapitalist əsasını dəyişdirmək qüvvəsinə sahib deyil. Ümumiyyətlə iqtisadi münasibətləri düzənləyən və qoruyan üstqurumda dəyişiklik etmədən bazisin bu günkü vəziyyətini dəyişdirməyə imkan yoxdur. Məsələn, yüz ildən çox bir dövrdən bəri həmkarlar 156 Yenə orada, s.104. 157 Bax: «Ant», 16 ocak 1968, s.10. 65
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|