FəXRƏDDİn cəFƏrov
Yüklə 17,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
Cəfər bəy İrəvanskini, Teymurhəsən Kazımovu həbs edərək Naxçıvandan Aleksandropola aparmışlar. Hər iki xalqın mənafeyi naminə xahiş edirik günahsız şəxslərin azad olunması haqda tədbirlər görəsiniz..."1 Ermənilərin Vedibisar, Şərur-Dərələyəz, Naxçıvan və Ordu bad bölgələrində törətdikləri qanlı cinayətlərlə bağlı bu bölgələr üzrə "müsəlman yerlilər cəmiyyətinin" keçirdikləri iclasın rəya sət heyəti tərəfindən Azərbaycan Parlamentinə 16 iyul 1919-cu il tarixdə göndərdikləri məktubda yazırdılar: "Vedibasar, Şərur, Naxçıvan, Ordubad rayonlarının əhalisinin böyük hissəsini müsəlmanlar təşkil edir. Qeyri-müsəlman əhalisinin sayı cüzidir. Bu rayonlarla Ermənistan Respublikası arasında sərhəd kimi Şirazlı müəyyən edilib. Ölkədə kənar qüvvələrin qarışmasına səbəb olacaq heç bir qanunsuzluq olmayıb. Ermənilərin fitnələrinə uyaraq, bizə məlum olmayan səbəb lərdən ingilis komandanlığı bu rayonları bizə qarşı düş mənçilik münasibəti bəsləyən və qarşışılarına bizləri tamamilə məhv etmək məqsədi qoyan ermənilərə verdi. Bu hal bizim hüquqlarımızın və fiziki varlığımızın tamamilə pozulması və heçə sayılması aktıdır, ədalət prinsiplərinə və xalqların öz müqəddəratını təyin etmə şüarına ziddir. Bu rayonların ermənilərə verilməsi faktı kim tərəfindən olursa - olsun ermənilərin müsəlmanlara olan münasibətinə şərik olduğunu göstərir. Bu rayonların əhalisinin xahişini və müsəlman Milli Şura sının müsəlmanların soyqırımına olan etirazını nəzərə alaraq, Vedibasar, Şərur, Naxçıvan, Ordubad rayonlarının müsəlman larının birliyi erməni banditlərinin bu rayonlara soxulmasına qəti etirazını bildirir və oradan çıxmasını tələb edir. Biz həddindən artıq inanırıq ki, ingilis komandanlığı buna yol verməyəcək və hüququmuzu özümüzə qaytaracaq. Vedi basar, Şərur, Naxçıvan və Ordubad rayonları müsəlman yerlilərinin heyəti1 2. İngilis-erməni təcavüzkarlarının etdikləri bu cinayətlərinə 1. Nax. MRDA. f.314. s5a. iş.74. v. 186-187. 2. Nax MRDA f. 314, s.5 a. iş 71. v. 20-21 26 qarşı 1919-ci ilin iyul ayınm ortalarında Naxçıvan şəhərində və Şərur qəzasında üsyan qaldırılır. Üsyan, demək olar ki, bütün Naxçıvan qəzasını bürüyür. İngilislərin Naxçıvanda yaratdığı, qubernator Varşamyan başda olmaqla daşnak hərbi hökuməti qovulur. Naxçıvan və Şərurda duran qarnizonlar pərakəndə surətdə Naxçıvan ölkəsini tərk edib qaçır. 1919-cu ilin axırlarından başlayaraq 1920-ci ilin iyul ayına kimi ermənilər Şərur-Dərələyəz, Naxçıvan və Ordubad bölgələrinin, demək olar ki, əksər kəndlərinə hücum etmiş, yandırmış, Azərbaycan əhalisinin xeyli hissəsini qıraraq məhv etmiş, əhalinin bir qismi isə ermənilərə qarşı vuruşaraq, qüvvələr bərabər olmadığı üçün öz yurdlarını, ocaqlarını tərk etməli olmuşdur. Ermənilərin hiyləsi ilə İrəvan quberniyasından qaçqın düşmüş bəzi kənd sakinləri öz kəndlərinə qayıtdıqdan sonra ermənilər tərəfindən qılıncdan keçirilərək məhv edilmişlər. Ordubadın qəza rəisi Tahirov Naxçıvan general-quberna toruna 6 yanvar 1920-ci ildə vurduğu teleqramda yazırdı: "Uç gün bundan əvvəl Korçevan kəndində ermənilər 100 nəfərdən çox müsəlmanı bir yerə yığıb, qadın və uşaqları vəhşicəsinə qətlə yetirmişlər.”1 Arxivdə araşdırdığımız bir çox sənəd bunu bir daha sübut edir. Məsələn, Abasqulu bəy Şadlinski tərəfindən Böyük Vedi- dən 7 yanvar 1920-ci ildə vurulan teleqrama nəzər yetirək. Tele qramda yazılır: 'Texmaqan kənd sakinləri ermənilərin müqa viləsinə inanaraq öz yurdlarına köçdülər. Ancaq ermənilərin orada yerləşən nizami qoşun hissələri tərəfindən onlar kəsilib doğrandılar. Məlumat üçün bu vəziyyəti sizə çatdırıram”. 1 2 Vedibasar təşkilatının komandanı Hacı Təhmasib Şadlin- skinin Naxçıvan qəzasının hərbi komandanı (naziri - F.C .) Kəl- balı xan Naxçıvanskiyə 9 yanvar 1920-ci il tarixdə Böyük Ve- didən göndərdiyi teleqramda yazılır: "Bu gün dördüncü gündür ki, erməni gözətçiləri çöldə otarılan mal qaraya hər gün atəş 1. Nax MRDA f. 314, s.5 a. iş. 72. v.16. 2. Nax. MRDA. f.314. s.5a. iş.72. v.18. 27 açırlar, eyni zamanda Böyiik Vedi tərəfdə yoldan keçən və gözə görünən adamları atəşə tuturlar. Bu vəziyyəti çatdırmaqla xahiş edirəm ki, məsləhət verəsiniz biz nə edək və eyni zamanda sizdən asılı nə varsa hüququnuzla sərəncam verəsiniz.''1 1920-ci ilin mart ayının 21-də 10 min nəfərdən ibarət olan erməni daşnakları Ordubad qəzasının Düylün, Vənənd, Vələər, Xanağa, Beksar, Ağrı, Dizə, Unus, Əylis, Kilit, Anabad, Gənzə və s. kəndlərinə hücum edərək yandırmış, qarət edib əhalinin çox hissəsini qırmış və Ordubad şəhərini mühasirə etmişlər. Ordubad ətrafında gedən döyüşlərdə ermənilər tərəfindən çox itkilər olmuşdur, lakin ermənilər şəhərə girə bilməmişdir.2 Azərbaycan Respublikasının İrandakı diplomatik nümayə- nəsi 10 aprel 1920-ci il tarixdə Azərbaycan Respublikası Xarici İşlər Nazirinə göndərdiyi məruzə xarakterli məktubunda yazır: "Bu ilin mart ayının 20-dən başlayaraq Naxçıvan və İranın ayrı-ayrı yerlərindən erməni hərbi hissələrinin Naxçıvan və Ordubad rayonlarına hazırlanmış hücumları haqda tele qramlar älıram. Bu teleqramda bildirilir ki, İran erməniləri də bu hücum larda iştirak edirlər. Əsas dağıntıları artileriya törədir. Yerli əhali müqavimət göstərir, amma təcili kömək diləyir. Bundan başqa bu rayonlarda qaçqınlar aclıqdan əzab çəkirlər. İran ermənilərinin bu məsələdə iştirakı, eləcə də İran ərazisində qaçqınlar üçün ərzağın alınması üçün mən İran hökuməti qarşısında məsələ qaldırmışam, lazımi tədbirlər görsünlər, onlar da öz növbələrində yaxşı mənada lazımi əmrlər veriblər. Eyni vaxtda ermənilərin bu rayonlara hücumları barədə Tehrana gələn ingilis, amerikan və fransız nümayəndələrinə də xəbər vermişlər. Bunları izah edərək Xarici İşlər Nazirliyindən bu rayonun əhalisini bu fövqaladə vəziyyətdən çıxartmaq üçün lazımi təd birlər görməyi xahiş edirəm. * 1. Nax. MRDA. f.314. s.5a. iş.72. v.17. 2. "Borba" qəzeti, 15 aprel 1920-ci il, №-83 28 Yüklə 17,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|