Filosofiya kk
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
104 Rus revolyutsiyashil demokratlari iskusstvoni janr ha`m tu`rlerge bo`liwdegi idealistlik podxodti kritikalay iskusstvonin` rawajlaniwi menen onin` taza tu`r ha`m janrlarinin` bir-birine ta`siri, bir-birine o`tiwi ku`sheyedi degen edi. Ma`selen deydi Belinskiy, Gogol`din` «Taras Bul`ba» povesti ha`m etikaliq, ha`m lirikaliq ha`m dramaliq bolip tabiladi. Biraq, materialistlik dep atalatug`in bul estetikaliq ko`zqaraslar o`z tendentsiyasi boyinsha durislig`ina qaramastan belgili ha`lsizliklerge iye boldi. Ma`selen, haqiyqatliqtin` iskusstvoda sa`wleleniwindegi sezimlik - konkret obrazlardin` rolin duris ko`rsetiw menen bizge iskusstvonin` haqiyqatliq penen balanisindag`i qiyin ha`m ko`ptu`rli baylanislardi duris bahalay almadi. Sonday-aq, muzika ha`m arxitektura teoriyasinda haqiyqatliqti sa`wlelendiriw printsipi geyde eliklew printsipi menen sheklendi. Demek, bul iskusstvo tu`rlerinin` o`zinsheligin, a`sirese predmedlerdi emes, al emotstani, adamlardin` qayg`i-g`amin ko`rsetetug`in spetsifikasi esapqa alinbadi degen so`z. 2. Du`n`yani adamnin` estetikaliq o`zlestiriwi, onin` ma`nisi haqqinda ilimiy ob`ektivligi joqari ta`liymatlar iskusstvoni klassifikatsiyalawdin` ilimiy tiykarin berdi. Bul printsiplerdi bir belgi menen g`ana baylanistiriwg`a bolmaydi. Iskusstvo tu`rlerinin` basim ko`pshiligi taza tu`rge iye, aralas sintetikaliqqa iye: teatr, kino, vokal`liq muzika, televidenie h.t.b. Ma`selen, muzika ha`m a`debiyat bir-birine ju`da` jaqin. Olar rawajlaniw, ha`reketi tikkeley sa`wlelendiredi, qulaq penen esitilip qabillanadi. Isksusstvonin` waqitliq emes, ken`isliklik (prostransvennie) tu`rine kiredi. Eger muzika ha`m a`debiyatqa obrazliliq tipi ko`zqarasinan qarasaq, onda birinshi plang`a olardin` ayirmashilig`i shig`adi. Sebebi, muzika obrazliliq xarakteri boyinsha a`debiyat penen emes, al arxitektura menen jaqinlasadi. Bul jaqinliq tek emotsionalliq ha`m ta`siyrlilik boyinsha g`ana emes, al muzika qashshannan-aq ha`rekettegi arxitektura, al arxitektura toqtag`an muzika bolip xarakterlenedi. Iskusstvoni tu`rlerine qaray bo`liwdin` tiykari haqiyqatliqtin` mazmuninin` ko`p tu`rliligine baylanisli. Qa`legen o`mirlik ha`m ideyaliq material iskusstvonin` ha`rqiyli janr ha`m tu`rlerinde begili teren`likte ashila bermeydi. Geyde belgili o`mir faktlari, ideyalar ha`m sezimler iskusstvonin` ha`ptu`rli oblastindag`i xudojniklerdi yoshlandirg`ani menen, olardin` ha`rbiri belgili o`mirlik materialdin` ha`r ta`repin aladi. A.Fadeevtin` «Jas gvardiya» romani. Bul epopeya Meytustin` operasinda, S.Gerasimovtin` kinofil`minde, Mayakovskiy atindag`i Moskva teatrinin` spektaklinde, jivopis` ha`m skul`pturada sa`wlelendiriw formasi arqali g`ana emes, al mazmun ko`zqarasina, faktlardi, waqiyalardi, xarakterlerdi tan`lawi boyinsha da ayrilip turadi. Ha`tteki, bir-birine jaqin iskusstvonin` tu`rleri: kino, teatr o`mirdin` ha`rtu`rli ta`replerin sa`wlelendiriw mu`mkinshilikleri boyinsha da ayriladi. Kino o`mirdin` jag`daylarin, ta`biyat kartinalarin, arxitekturanin` sa`wlelendiriwi jag`inan teatrg`a qarag`anda u`lken mu`mkinshilikke iye. Biraq, teatr tamashago`ydin` diqqatin sezimnin` rawajlaniw da`rejelerine qoyip biledi. Geroy menen tamashago`y adamdi bir-birine qaldiradi. Sonday-aq, teartdag`i monologlar, dialoglar, adamnin` ishki du`n`yasin ashig`a qaratilg`anliqtan bolatug`in sirtqi du`n`yanin` ko`p tu`rliliginen bo`lekleniw liniya boliwi mu`mkin beW a`lbette, olardin` (dialog, monolog h.t.b.) teatrdag`iday boliwi mu`mkin emes. Biraq teatr ha`m kino o`mirlik materialinin` xarakteri ha`m ko`rkem sa`wlelendiriwdin` tipi boyinsha ju`da` uqsas, jaqin iskusstvo tu`rleri bolip esaplanadi. Bul ekewi de sintetikaliq iskusstvo: akterlik, rejisserliq, muzika, jivopisti o`zine biriktiredi. Olar ta`siyrlik ha`m nag`islaw iskusstvosinin` barliq o`zgesheliklerin o`zlerine biriktiredi. a`lbette, bu`ytip bo`liw sha`rtli. Jivopis` predmetlerdi tek sa`wlelendirip qoymastan hudojniktin` o`mirge qatinasin, sezimin bildiredi. Al muzika bolsa, o`zinin` predmetine deyin sa`wlelendiredi. Degen menen, nag`islaw iskusstvosina ta`n na`rse, onin` tiykari sol: o`mirdin` predmetlik ko`p tu`rliligin beriwinde, adamlardin` sezim ha`m oylarin beriwinde mimika, jest` boyinsha kartinadan, skul`pturadan adamnin` ishki du`n`yasin, oylarin ha`m qayg`i-ha`siretlerin biliwge boladi. A`dbette, iskussivonin` bir tu`rin nag`islawg`a, ekinshi tu`rin ta`siyrlewge jatqiziw dogma. Ma`selen, jivopis` ko`rkemlew iskusstvosi, biraq, bunda obrazli-ta`siyrli oylawdin` elementleri og`ada ko`p. Nag`islaw su`wretinde ren`nin` roli joqari. Qizil, qara, ko`k ha`m t.b. Muzikada su`wretlep ta`spirlew iskusstvosinin` momentleri bar. Ma`selen, muzikaliq obraz haqiyqatliqtin` seslerin ha`m ritmlerin beriwde ten`izdin` ha`reketin ag`iwin, bulaqtin` ag`iwin, dawildin` sestin, japiraqlardin` sin`g`irlag`anin, quslardin` sayrag`anin h.t.b. bere biledi. «Qara jorg`ada» attin` shabisi h.t.b. 105 Iskusstvonin` tu`rleri ko`rkemlep sa`wlelendiriwdin` tek g`ana predmet ha`m mazmuni boyinsha ayirilip qalmastan obrazli oylawdin` xarakteri boyinsha da ayrilip turadi. Iskusstvonin` tu`rlerine qaray ba`liwde sezimlik qabillawdin` o`zgeshelikleri de u`lken rol`ge iye. Iskusstvonin` waziypalarinin` biri — adamlardin` ha`rqiyli estetikaliq talaplarin qanaatlandiriw bolip tabiladi. Estetikaliq sezimler ha`m qayg`i-ha`siretler h.t.b. biliklik a`hmiyetke iye, predmet ha`m qubilislardin` ma`nisine ayriqsha diqqati menen g`ana emes, oni sa`wlelendiriwdin` formasina qarap ta ko`riwge boladi. Њaqiyqatliqti estetikaliq qabillawda ko`riw ha`m esitiwdin` roli joqari. Iskusstvoni ko`riwlik ha`m esitiwlik dep bo`liwdin` teren` tamiri bar. Ko`riw menen esitiwdi bo`liw- du`n`yani biliwdin` eki tu`rli quramina bo`liw. Ko`riwlik ta`siyr bul en` aldi menen ken`isliklik, esitiwlik-waqitliq penen baylanisli. I.Sechenov: ko`riw yadi (zritel`naya pamyat`)-ken`islik yadi, esitiw yadi-bul, en` aldi menen waqitliq yadi degen edi. Soni da esapqa aliw kerek, iskussivo-bul tek ja`miyetlik sananin` formasi g`ana emes, al adamnin` praktikaliq iskerliginin` formasi da. Du`n`yani praktikaliq ko`rkemlik men`geriwinin` usil ha`m formasi boyinsha iskusstvoni u`sh toparg`a bo`liw mu`mkin. l) ta`biyat materiallarin paydalanatug`in iskusstvo (mramor, ag`ash, skul`pturadag`i metall, arxitektura ha`m qollanba iskusstvodag`i metall h.t.b.)~ 2) O`z materiali sipatinda so`zdi paydalanatug`in iskussivo (ko`rkem a`debiyat h.t.b.)~ 3) Materiali sipatinda adamnin` boliwi (atqariw iskusstvosi). Iskusstvoni bo`liwdin` bul printsipleri tiykarg`ilari g`ana. Biraq iskusstvo, sonin` menen birge geybir basli belgileri boyinsha da bo`linedi. Ma`selen, iskusstvoni «utilitarliq» ya «qollanbaliq», ya «taza» dep bo`liwler de bar. Bul bo`liw printsipi iskusstvoni adamzat praktikasinin` formasi sipatinda tu`siniw menen baylanisli. Qollanba iskusstvo tu`rleri: arxitektura, dekorativ (bezew), iskusstvo predmetlerdi ko`rkem bezew ha`m t.b. «Taza» dep atalatug`in muzikada da qollanbaliq qa`siyetleri boladi. Utilitarliq jag`i da bar. Muzikada utilitarliq, qollanbaliq jag`i da bar: ayaq oyin muzikasi, marsh muzikasi. Bunda forma tek mazmun menen belgilenbesten muzikanin` funktsiyasi menen de belgilenedi. Su`wret (fotografiya) onin` ko`rkemligine su`wrettin` informatsiyaliq a`hmiyeti hesh ha`m ziyan bermeydi. Sonday-aq, iskusstvoni birinshi ha`m ekinshi dep bo`liw de mu`mkin. Iskusstvoni bo`liw-tariyxiy rawajlaniwdin` jemisi. a`yyemgi iskusstvo onin` tu`rlerine qaray bo`liwdi bilgen joq. Iskusstvonin` tu`rleri adamzat iskerliginin` o`zinshe oblastlari da`rejesine bo`lingen emes edi. 3. a) Su`wretlew iskusstvosi ushin du`n`yanin` predmetlik ko`p tu`rliligi o`zinshe estetikaliq ma`pke iye, o`zinshe estetikaliq bahaliliqqa iye. Sonin` menen birge realizm o`zinin` waziypasin real` o`mirdin` formasin aniq sa`wlelendiriw dep biledi. U`lken raelist Vereshagin bilay degen edi: fakt ha`m waqiyalarda heshbir ideyasiz, heshbir uliwmalastiriwsiz ko`z aldina elesletiw realizm emes. Sonday-aq iskusstvo shig`armasi detal`lastirilg`an manerada orinlaniwina qaramastan naturalizm bola bermeydi. Ma`selen, Drezden galareyasinda Sh.Morettonin` portreti, qaraqalpaq artistshisi Amangeldi o`tegenovtin` «Shaxaman» seriyali su`wretleri. Bunda obrazdin` tutaslig`i, u`lken ta`sirshen`lik, psixologiyaliq xarakteristikanin` aniqlilig`i h.t.b. bar. Naturalizm-bul ko`rkem manera emes, al estetikaliq kontseptsiya ha`m onin` ma`nisi-fakttin` aldinda bas iyiw su`wretlew iskusstvosinda metaforaliliqtin`, oylaw obrazlilig`inin` joqlig`i. O`mirdin` haqiyqat sa`wleleniwi menen su`wretlew iskusstvosinin` emotsianalliq mazmunin bir- birine qarsi qoyatug`in ko`zqaraslar ha`m bar. Olardin` oyinsha «erkin fantaziyag`a» qurilg`an modernistlik iskusstvo tamashago`yge ku`shli ta`siyr etedi. Bul teoriyalar xudojniklerdi predmetsizlikke, abstrakt kompozitsiyalarg`a alip keledi. Biraq su`wretlew iskusstvosi ta`biyati boyinsha predmetsiz boliwi mu`mkin emes. Muzika bul ko`n`il-ku`ydi (nastroenie) predmettin` sa`wlelendiriwisiz beredi deytug`inlar ha`m joq emes. Degen menen sestin` ta`biyati menen tu`rdin` (tsvet) ta`biyati birdey emes. Usi konkretlikti esapqa almaw su`wretlew iskusstvosin buziwg`a, onin` spetsifikasin joq etiwge alip keledi. Jivopis`ti duris qabillaw ushin sa`wlelengen waqiyanin` ishki ma`nisin biliwdi u`yreniw kerek. Jivopis` bul Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|