10
Bütün bunlarla yanaşı, redaksiya heyəti o xucu lara onu da yetirməy i ö zünə borc bilir ki, A zərbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti tarixin in doğru-düzgün araşdırılması və xalqa o lduğu kimi çatdırılması u zun zaman yasaq olunduğundan,
ko mmunist rejimin in hökmranlığı dövründə Cümhuriyyət tarixinə dair kü lli miqdarda sənədlər və materiallar məhv
edildiy indən, xaric i ölkə lərə aparıld ığından, ö mrünü mühacirətdə başa vurmuş Cü mhuriyyət xad imlərinə mə xsus arxiv
sənədləri və xatirə lərin hə lə heç də hamısı tədqiqat dövriyyəsinə daxil edilməd iyindən ensiklopediyadakı məqalə lərin
bəzilərində müəyyən boşluqlar və çatış ma zlıqla r da ola bilər. Bu ba xımdan, təbiidir ki, Cü mhuriyyət tarixinə dair yeni
sənədlər, məlu mat lar əldə olunduqca və elmi a raşdırma lar daha da dərin ləşdikcə A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti
Ensiklopediyasının yenidən nəşr olunmasına ehtiyac da yaranacaqdır.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Ensiklopediyasının işıq üzü görməsi ö lkədə milli ensiklopediya nəşrinə göstərilən
dövlət qayğısının nəticəsidir. Prezidentin İcra Aparatının Hu man itar siyasət şöbəsi, Milli Arxiv İdarəsi, Milli Elmlər
Akademiyası, Bakı Dövlət Universiteti, Tarix Muzeyi, İstiqlal Muzey i, habelə digər elmi, dövlət və hökumət qurumlarının
əməkdaşları, elm və mədəniyyət xad imləri, alim və mütəxəssislər ensiklopediyanın ərsəyə gəlməsində öz kö məklərini
əsirgəməmişlər.
11
AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠ YYƏTĠ (AXC), A z ə r b a y c a n C ü m h u r i y y əti, A z ə r b a y c a n
D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s ı - A zərbaycan xa lqın ın çar Rusiyasına qarşı milli a zadlıq mübarizəsi nəticəsində,
Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə Şimali A zərbaycanda (Rusiya Azərbaycanında) yaranmış müstəqil dövlət
(1918, 28 may - 1920, 28 apre l). Dünya tarixinin ən de mo kratik dövlət quru mlarından biri. Türk-müsəlman Şə rqində ilk
parla mentli respublika. Payta xt ı əvvəlcə Gəncə (1918, 28 may - 17 sentyabr), sonra Bakı ş əhəri (1918, 17 sentyabr- 1920,
28 apre l) idi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yaran ması ərəfəsində Cənubi Qafqa zda azə rbaycanlıla rın e lliklə
yaşadıqları ərazilər təqr. 150 min kv. km-ə bərabər idi. 1918 ildə Cənubi Qafqazda müstəqil dövlətlər meydana gəld ikdə,
əzəli A zərbaycan torpaqlarının bir hissəsində Ermənistan Respublikası yaradıldı. A XC Höku məti, həmçinin, A zərbaycanın
qədim mədəniyyət mərkə zlə rindən biri və keç miş İrəvan xanlığın ın paytaxtı o lan İrəvanı da ermənilərə güzəştə getməyə və
onu yeni yaradılan Ermənistan Respublikasının "siyasi mərkə zi" kimi tanımağa məcbur o ldu. Belə liklə, Cənubi Qa fqaz
respublikaları arasında sərhəd məsələləri qis mən nizama salındıqdan sonra AXC Cənubi Qafqazdakı tarixi A zərbaycan
torpaqlarının 113,9 min kv. km-ni əhatə edirdi. A XC-nin əhalisi 3,3 milyondan ço x idi. Dövlət hakimiyyəti üç qoldan ibarət
idi: Parlament, Höku mət, məhkəmə hakimiyyəti. Dövlət Parlamentin qəbul etdiyi qanun və qərarlar əsasında idarə olunurdu.
Parla mentdə Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün xa lqlar, o cü mlədən sayları ço x a z o lan xa lqlar da ö z deputatları ilə tə msil
olunmuşdular (türk-müsəlman əhali - 80, ermənilər -21, ruslar - 10, almanlar - 1, yehudilər - 1, gürcülər - 1, polyaklar - 1,
Bakı həmkarlar ittifaqları - 3, Bakı Neft Sənayeçiləri İttifaqı - 2). İcra hakimiyyəti Höku mətə məxsus idi. Hö ku mət
Parlament qarşısında cavabdeh idi. A XC Höku məti 1918 il mayın 28-dən iyunun 16-dək Tiflisdə, iyunun 16-dan sentyabrın
17-dək Gəncədə, sentyabrın 17-dən 1920 il aprelin 28-dək Bakıda fəa liyyət göstərmişdir. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti
Paris sülh konfransının qərara (1920, 11 yanvar) əsasən müstəqil dövlət kimi tanın mışdı. Dünyanın bir ço x ölkələ ri ilə
(Türkiye, İran, Ukrayna, Böyük Britaniya, A BŞ, Fransa, İtaliya, Polşa, İsveç, İsveçrə, Latviya, Litva, Estoniya, Finlandiya,
Ru mıniya, Alman iya, Gürcüstan, Ermənistan, Dağlılar Respublikası, Krım və b.) səfirlik və nümayəndəlliklər səviyyəsində
diplo matik münasibətlər yaratmış, ikitərəfli və ço xtərəfli müqavilələr, sazişlər bağlamışdı. AXC müstəqil məhkəmə
sisteminin yarad ılması sahəsində də mühü m tədbirlər həyata keçirmişdi. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti 1920 il aprelin 28-
de beynəlxa lq hüquq norma lannı kobudcasına pozan Sovet Rusiy asının hərbi müda xiləsi nəticəsində aradan qaldırıldı.
Şimali Azərbaycan rus-bolşevik qoşunları tərəfindən işğal edildi və yenidən Rusiyaya ilhaq olundu. Sosializm sistemi və
Sovet Sosialist Respublikaları İttifaq ı (SSRİ) dağıldıqda, A zərbaycan xalq ı Şimali A zərbaycanda dövlət müstəqilliyini
yenidən bərpa etdi (1991, 18 o ktyabr). A zərbaycan Respublikası A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin varisidir.
Ərazi və əhali. Ərazi. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ərazisi haqqında ilk dəfə
İstiqlal bəyannaməsində bəhs
edilmişdi. Hə min sənəddə göstərilirdi ki, Cənub-Şə rqi Zaqafqa ziyanı əhatə edən Azərbaycan tamhüquqlu müstəqil
dövlətdir. Lakin yenicə yaranmış Cənubi Qafqaz respublikalarının əraziləri və sərhədlərinin konkretləşdirilməsi ciddi
problemlə rlə qarşılaşdı. Azə rbaycan və Ermən i Milli Şura ları arasında s ərhəd məsələlə ri ü zrə danışıq ların nəticəsi
Azərbaycan Milli Şurasının 1918 il 29 may tarixli iclasında müza kirə ed ild i. Səs çoxluğu ilə İrəvan Ermən istan
Respublikasına güzəşt edildi və onun paytaxtı kimi tanındı. Həmin qərar qəbul olunarkən hər iki respublikan ın gələcəkdə
konfederasiya şeklində birləşəcəyi, Ermənistanın Qarabağın dağlıq h issəsinə olan əsassız iddiadan əl çəkəcəyi və başqa
məsələ lər nəzə rə a lın mışdı. La kin tarix bu addımın yanlış olduğunu göstərdi. Ermənilər hə min güzəştlərdən istifadə edərə k,
yeni-yeni əra zi iddia ları irə li sürdülər. İrəvan quberniyasında, Qarayazıda o lan Azə rbaycan hərbi h issələrinin 24 saat
müddətində oradan çıxarılması haqqında ultimatum verd ilər, azərbaycanlılara qarşı yeni soyqırımları həyata keçirməyə
başladılar və bununla, həmin əraziləri zor gücünə ələ keçirməyə cəhd göstərdilər.
Azərbaycanla Gürcüstan arasında da s ərhəd mübahisələri vardı. Gü rcüstan hökuməti keç miş Tiflis quberniyasına daxil
edilmiş Azərbaycan torpaqlarını - Borçalı, Qarayazı və Sığnax mahallarını A zərbaycana qaytarmaqdan boyun qaçırdı.
Gü rcü silahlı qüvvələri alman hərbi dəstələri ilə birləşərək, 1918 il iyunun əvvəllərində Borçalıya daxil oldular. Ayın 14-də
Azərbaycanın Xa ric i İşlər Nazirliyi a zərbaycanlıların məskunlaşdığı Borça lıya və digər əra zilə rə b irləşmiş gürcü-alman
hərbi qüvvələrin in yerid ilməsinəqarşı nota verdi, s ərhəd məsələsinin siyasi yolla həll olunmasını təklif etdi. Gürcüstan
hökuməti buna razılıq vermədi. Cənubi Qafqaz respublikaları arasındakı ərazi mübahisələri daha kəskin şəkil almağa başladı.
Buna görə də həmin problemin beynəlxalq İstanbul konfransında müzakirə edilməsi qərara alındı. 1918 ilin noyabrında
Əlimərdan bəy Topçubaşovun Antanta dövlətlərinin İstanbuldakı nü mayəndələrinə göndərdiyi xüsusi memorandu mda
Azərbaycanın əra zisi müəyyənləşdirilirdi. Bu məsələ daha geniş şəkildə Paris sülh konfransındakı A zərbaycan sülh
nümayəndəliyin in tələblərində də əks olun muşdu. Həmin sənədə əsasən, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti aşağıdakı əraziləri
əhatə edirdi: Bakı quberniyası (Bakı dairəsi ilə b irlikdə Bakı qəzası, Cavad qəzası, Göyçay qəzası, Şamaxı qəzası, Quba
qəzası, Lən kəran qə zası); Yelizavetpol (Gəncə) quberniyası (Ye lizavetpol, yəni Gəncə qə zası, Cavanşir qə zası, Nu xa
qəzası, Ərəş qə zası, Şuşa qəzası, Qaryagin, yəni Cəbrayıl qəzası, Zəngəzu r qə zası, Qa za x qə zası (bu əra zinin üçdə birini
təşkil edən dağlıq hissəsi Azərbaycan və Ermən istan arasında mübahisəli əra zi kimi qalırd ı)); İrəvan quberniyası (Na xç ıvan
qəzası, Şərur-Də rələyə z qə zası, Sürmə li qəzası, habelə Yeni Bəyazid qə zası, Eç miədzin və A leksandropol qəza larının bir
hissəsi); Tiflis quberniyası (Borçalı qə zası, Tiflis və Sığnax qə zala rının bir hissəsi); Zaqatala mahalı; Dağıstan vilayəti
(Kürə və Samur nahiyələrin i əhatə edən ərazin in bir h issəsi, habelə Dərbənd şəhəri və onun ətrafı da daxil olmaq la, Qaytaq-
Tabasaran qəzasının bir h issəsi). Bundan başqa, Azərbaycan Cü mhuriyyəti Tiflis quberniyasındakı Axa lsıx qəzasın ın
Batu m, xüsusən Qars əyalətlərini də ö z ərazisinə daxil etməyə xüsusi əhəmiyyət verird i.