1 QİYMƏTLƏNDİRM

46 

 

xidmətin maya dəyərini artırır, digər tərəfdən mənəvi köhnəlmə obyektdən gözlənilən 

gəlirlərin  zaman-zaman aşağı düşməsinə səbəb olur. 

Təcrübə  göstərir  ki,  istifadə  dəyərinin  əsas  əlaməti  qiymətləndirilən  obyektin 

sahibinin dəyişməsi deyildir. Əsas məsələ, ondan istifadənin mövcud xarakterinin (yeri, 

məqsədi,  təyinatı  və  istismarı  üsulları)  sabit  qalmasındadır.  Elə  ona  görə  də,  əgər 

obyektin  mülkiyyətçisi  dəyişərsə,  lakin  ondan  istifadənin  xarakteri  (yeri,  məqsədi  və 

istismarı  üsulları)  sabit  qalarsa,  qiymətləndirmə  aparılarkən  bu  obyektin 

qiymətləndirilməsinə istifadə dəyəri mövqeyindən yanaşmaq lazım gəlir.  

Iqtisadi nəzəriyyə elmindən mübadilə dəyəri barədə müfəssəl məlumatımız vardır. 

Lakin  konkret  iqtisadi  kateqoriyaya  aid  olan  qiymətləndirmə  təcrübəsində  mübadilə 

dəyəri  qiymətləndirilən  obyektin  açıq  və  rəqabətli  bazarda  tələb  və  təklif  amillərinin 

təsiri  altında  formalaşan  qiyməti  kimi  qəbul  olunur.  Bu  zaman  obyektdən  hazırki 

istifadəyə  alternativ  tərzdə  istifadə  olunacağı  güman  edilir.  Mübadilə  dəyəri  real 

iqtisadi  amillərlə  müəyyənləşdirildiyi  üçün  onu  “obyektiv  dəyər”  də  adlandırırlar.  Bir 

sıra  ədəbiyyatda  göstərildiyi  kimi  mübadilə  dəyərinin  ən  sadə  və  praktiki  əhəmiyyət 

kəsb  edən  forması  “bazar  dəyəri”dir.  Bazar  dəyəri  “əmlakın  dəyəri  haqqında  tam 

informasiyası  olan,  onu  satmaq  məcburiyyəti  qarşısında  qalmadan  satıcının 

satmağa  razı  olduğu,  əmlakın  dəyəri  haqqında  tam  informasiyası  olan  və  onu 

almaq məcburiyyəti qarşısında qalmayan alıcının almaq istədiyi qiymətdir”. 

Bazar  dəyərinin  müəyyənləşdirilməsinin  başlıca  yanaşması,  bazar  müqayisəsidir. 

Ayrı-ayrı  hallarda  spesifik  məsələlərin  həlli  üçün  bazar  dəyəri  əvəzinə  mübadilə 

dəyərinin  digər  növləri  tətbiq  edilə  bilər.  Mübadilə  dəyərinin  bir  sıra  növləri 

mövcuddur.  Bunlara  investisiya  dəyəri,  ləğvetmə  dəyəri,  təkrar  emal  dəyəri  və  s.  aid 

etmək olar.  

Mübadilə dəyərinin əsas səciyyəvi əlaməti obyektin ehtimal olunan satışı deyil, 

ondan  istifadə  xarakterinin,  yəni  səmərəliliyinin  dəyişməsi,  xüsusilə  də  artırılmasıdır. 

Bu, mülkiyyətçi dəyişmədən də baş verə bilər. Belə ki, müəssisənin yenidən qurulması 

ilə  əlaqədar  avadanlıqlar  bir  sexdən  digərinə  köçürülür  və  buna  görə  də,  onlardan 

istifadənin xarakterində, səmərəliliyində əsaslı dəyişikliklər gözlənilir.  

---

47 

 

Mübadilə  dəyəri  müəyyən  edilərkən  bir  sıra  şərtlərin  (obyektin  müvafiq 

standartların tələblərinə uyğunluğu, texnoloji, ekoloji və radiasiya təhlükəsizliyi və s.) 

nəzərə alınması vacibdir.  

Qeyd  etmək  olar  ki,  klassik  iqtisadiyyatda  “hər  bir  məhsulun  (əmlakın,  işin, 

xidmətin) dəyərinin alıcının həmin anda ona verməyə hazır olduğu pulun kəmiyyəti ilə 

ölçülməsi”  prinsipinə  üstünlük  verilir.  qtisadi  fəaliyyətin  ayrı-ayrı  sahələrində  dəyər 

növlərinin fərqli cəhətlərinin öyrənilməsi sübut edir ki, bu sahədəki rəngarənglik əmlak 

növlərinin və qiymətləndirmə məqsədlərinin müxtəlifliyindən irəli gəlir. Eyni zamanda, 

yaşadığımız dövrdə əmlaka aid olan bir sıra dəyər növlərinin tətbiqinə də rast gəlirik. 

Bunlardan  bəziləri  öz  mahiyyətini  dəyişsə  də,  əksəriyyətinin  öyrənilməsinə  və 

mənimsənilməsinə böyük ehtiyac vardır. 

Qiymətləndirmə fəaliyyətində balans, qalıq, inventar və s. dəyərlərə təsadüf olunsa 

da,  bunlar  qiymətləndirici  əməyinin  birbaşa  məhsulu  olmayıb,  yalnız  mühasibat 

sənədlərindəki uçot hesabat işlərinin aparılmasında tətbiq olunur.  

Qiymətləndirmə  sahəsində  ən  geniş  istifadə  edilən  dəyər  növlərinin  qısa 

səciyyəsinin  nəzərdən  keçirilməsi  məqsədəuyğun  olardı.  Bunlardan  biri  və 

qiymətləndirmə təcrübəsində ən geniş yayılanı bazar dəyəridir. 

Bazar dəyəri – səriştə ilə, öz mənafeyini güdərək və könüllü əqdə gedən müstəqil 

alıcı və müstəqil satıcı arasında qarşılıqlı marketinq aparılmasından sonra kommersiya 

sövdələşmələri  nəticəsində  əmlakın  əldən-ələ  keçməsini  nəzərdə  tutan  pul  məbləğinə 

bərabər  olaraq  hesablanmış  kəmiyyətdir.  Bazar  dəyəri  müəyyən  edilən  zaman  əmlak 

satış  meydanında  (hərracda,  sövdələşmələrdə  və  s.)  özünün  rəqabət  qabiliyyətli 

xassələrinə  görə  qiymətləndirilir.  Bazar  dəyərinə  müxtəlif  amillər  təsir  göstə  bilər. 

Bunlara satışın məqsədini, şəraitini, mülkiyyət hüququnun dəyişməsi və digər amilləri 

göstərmək olar.  

Girov  dəyəri  –  kredit  almaq  məqsədi  ilə  girov  qoyulan  qiymətləndirmə 

obyektinin dəyəridir.  Alınan kredit daşınmaz  əmlak  (məsələn  yaşayış  evi)  əldə  etmək 

məqsədi üçündürsə, bu zaman ona ipoteka dəyəri (krediti) deyirlər. Girov dəyəri ayrı-

ayrı  əbədiyyatlarda  bazar  dəyərindən  fərqləndirilərək  ayrıca  bir  dəyər  anlayışı  kimi 

---

48 

 

verilir.  Bu  da,  təbii  qəbul  edilməlidir.  Çünki,  girov  dəyəri  bazar  dəyərindən  fərqlənə 

(aşağı  və  ya  yuxarı)  bilər.  Təcrübədə  əmlakın  girov  dəyəri  çox  vaxt  onun  bazar 

dəyərindən  aşağı  müəyyən  edilir.  Bu  halda,  bank  riski  azaltmaq  məqsədilə 

qaytarılmamış  kreditin  ödənilməsini  təmin  etmək  üçün  (əgər  kredit  götürən 

müflisləşərsə) girovu bazar qiymətindən aşağı satmaq ehtimalını nəzərdə tutur. Deməli, 

bu halda əmlakın açıq bazarda satılmasından asılı olmayaraq onun satış qiyməti bazar 

qiymətindən fərqlənə bilər. Bu nisbət dünya təcrübəsində qəbul edilir. Lakin, bəzi özəl 

banklar  tərəfindən  bu  amildən  ziddiyyətli  şəkildə  istifadə  edilir.  Daha  doğrusu 

ölkəmizdə  mövcud  olan  qanunvericiliyin  tələblərindən  kənarlaşaraq,  verilən  kreditə 

görə  tələb  olunan  girovu  onlar  özləri  qiymətləndirirlər.  Hansı  ki,  bu  funksiyanı 

prosesdə heç bir marağı olmayan müstəqil qiymətləndirici yerinə yetirməlidir.  

nvestisiya  (kapital  qoyuluşu)  dəyəri  –  anlayışına  iqtisadi  ədəbiyyatda  tez-tez 

təsadüf olunur. Bu məfhum qiymətləndirmə elmi ilə daha çox əlaqədardır. Investisiya 

dəyəri  sərmayəçinin  məqsədli  tələbatını  ödəmək  üçün  həmin  obyektdən  gözlənilən 

gəliri  nəzərə  almaqla  ödəyə  biləcəyi  ən  yüksək  qiymətdir.  Başqa  sözlə,  bu, 

qiymətləndirilən  obyektin  nəzərdə  tutulan  modernləşdirmə  nəticəsində  gözlənilən 

yaxşılaşdırmaları nəzərə almaqla dəyəridir.  

nvestisiya  dəyəri  müxtəlif  yanaşma  və  metodların  vasitəsi  ilə  müəyyənləşdirilə 

bilər.  O,  xərc  yanaşması  ilə  müəyyən  edildikdə,  adətən,  nəzərə  alınan  xərclərə 

modernləşdirmə üçün ehtimal olunan məsrəflər də əlavə olunur.  

nvestisiya dəyəri satışların müqayisəsi metodu ilə hesablandığı halda, analoq kimi 

seçilən  obyekt  nəzərdə  tutulan  təkmilləşdirmələrlə  birlikdə  mümkün  qədər, 

qiymətləndirilən obyektə daha çox oxşar və ya uyğun olmalıdır.  

Gəlir  metodu  tətbiq  edildikdə  isə,  investisiya  dəyəri  modernləşdirilmiş  obyektin 

qalıq istismar müddəti ərzində mövcud istifadə xarakteri və digər şərtlərin sabit qalması 

çərçivəsində  ən  yüksək  gəlirliliyi  təmin  etməsi  əsasında  müəyyənləşdirilir.  Daha 

doğrusu, konkret investorun və ya investorlar qrupunun investisiya qoyduqları  əmlakın 

dəyəridir.  nvestisiya  dəyəri  investisiya  layihəsinin  həyata  keçirilməsi  və  ya  gəlir 

gətirən  obyektin  qiymətləndirilməsi  zamanı  müəyyən  edilir.  Başqa  sözlə,  investisiya 

---