368
Шякил 9.6. Автомобил дашымаларынын тяснифаты
*gəmi qrupları – gəmiyə yüklənmiş yük fəaliyyət göstərən normalar üzrə
qaneedicidir,eyni çeşidlidir,bir göndəriş vərəqəsi və ya bir neçə göndəriş
vərəqəsi əsasında olsa belə eyni nöqtəyə göndərilir.
Шякил 9.7 Дямир йолу тарифляринин тяснифаты
Çay nəqliyyatında hərəkət sürəti böyük və yük sürətinə bölünür.
Avtomobil daşınmalarının təsnifatı şəkil 9.6 –da göstərilmişdir.
Məhsulun istehsalçıdan istehlakçıya çatdırıldığı yolda fiziki
hərəkət prosesində iqtisadi idarəetmənin əsas vəzifəsidir və bu
aşağıdakılardan ibarətdir.
1) nəqliyyat növünün seçilməsi və yükün bir nəqliyyat
növündən
digərinə
keçirilməsi
və
köçürülmə
yerinin
müəyyənləşdirilməsi;
2) hərəkət istiqamətinin təyin edilməsində azad qalmış nəqliyyat
növlərinin marşrut hərəkətinə gətirilməsi.(məsələn , dəmir yolundan
fərqli olaraq avtomobil nəqliyyatı).
3) bölgü kanalları üzrə məhsul çatdırılması gedişatında
nəqliyyatın hərəkatının idarə edilməsi və onlara nəzarət .
Bu və ya digər növ nəqliyyatın seçilməsində fəaliyyət göstərən
nəqliyyat tarifləri çox mühüm rol oynayır.
Ясас йцк
кцтляси цчцн
цмуми тарифляр
Верилмиш йоллар
дахилиндя йерли
тарифляр
Дямирйолу тарифляри
Конкрет
йцкляр цчцн
мцстясна
тарифляр
Мцяййян
мягсядли
дашымалар
цчцн эцзяштли
тарифляр
369
Dəmiryol nəqliyyatında tariflərin təsnifatı şəkil 9.7-də
göstərilmişdir.Dəmiryol yükdaşınmalarına görə ödənilən haqqın
məbləği əvvəlcədən nəzərdən keçirilmiş amillərin birləşməsindən
asılıdır : göndərişlərin növündən və miqyasından,vaqonların
növündən,daşınmaların sürətindən və məsafəsindən asılıdır.Həmçinin
nəzərə almaq lazımdır ki,konteyner və ya dəmiryol qablaşdırmaları
göndərənə məxsusdur və yaxud o,dəmir yolunun şəxsi mülkiyyətidir.
Шякил 9.8. Автомобил тарифляринин тяснифаты
Avtomobil nəqliyyatında istifadə edilən tariflər aşağıdakı kimi
təsniflənir:
Avtomobil yükdaşımalarına ödəmələrin ölçüsü adı
çəkilmiş bütün amilləri nəzərə almaqla müəyyənləşdirilir: daşınmada
arada olan məsafə,daşınan yükün kütləsi və həcmi,istifadə edilən
avtomobilin növü,ondan istifadə müddəti,həmçinin daşınmanın həyata
keçirildiyi yer.
Çay nəqliyyatında tariflər su yolları üzrə daşınma işləri
aparan nəqliyyat təşkilatları tərəfindən sərbəst olaraq təyin edilir.
Gəmi nəqliyyatında daşınma haqqlarının ödənilməsi ya
tariflər üzrə həyata keçirilir (əgər daşınma sistemli aparılarsa),ya da
ki,fraxt ödəmələri üzrə baş verir (əgər daşınma sifarişli xarakter
daşıyarsa ).
Hava yolları ilə daşınma tarifləri aviaşirkətlər tərəfindən
sərbəst şəkildə aparılır.Bu halda ödənişlər fraxt sövdələşmələri üzrə
təyin edilir.
Yük axınının marşrut şəklinə salınması bu axının
çoxvariantlı bölgüsü şəraitində xüsusilə aktuallaşır.Bu əsasən
Ишмузд
тарифляр
Автомобил тарияляри
Автотон
саатлар
ясасында
тарифляр
Вахтамузд
тарифляр
Километрляр
я эюря
тарифляр
Щярякят
щейятинин
ютцрцлмясин
я эюря
тарифляр
Мцгавиля
тарифляри
370
avtomobil nəqliyyatında,bir az aşağı səviyyədə hava və ya dəniz
nəqliyyatında və lap cüzi səviyyədə çay və dəmiryol nəqliyyatında
xarakterikdir.Buna görə də marşrutların seçilməsi və daşınmaların
intensivliyi üçün əsas vəzifə avtomobil nəqliyyatına aid edilir.
Avtomobil nəqliyyatının bütün marşrutları 2 yerə
bölünür : rəqqaslı və dairəvi.
Rəqqaslı marşrut elə marşruta deyilir ki, 2 nöqtə
arasında avtomobilin getdiyi yol dəfələrlə təkrarlanır.Rəqqaslı
marşrutların aşağıdakı variantları fərqləndirilir:
*yolu geriyə boş qayıtmaqla;
*Yolu geriyə müəyyən miqdarda yüklə qayıtmaqla ;
*yolu geriyə tam yüklənmiş qayıtmaqla ;
Dairəvi marşrut – bu avtomobilin bağlı bir çərçivədə
eyni nöqtələr üzrə hərəkəti deməkdir.Dairəvi marşrut sona yetdikdən
sonra avtomobil başlanğıc nöqtəsinə qayıdır.Dairəvi marşrutun
aşağıdakı növlərini fərqləndirmək olar :
*paylaşdırma
marşrutu
–
burada
məhsul
bir
tədarükçüdən bir neçə istehlakçıya çatdırılır.
*yığma marşrut – məhsul bir neçə istehsalçıdan
toplanaraq bir istehlakçıya çatdırılır.
*yığma-paylaşdırma marşrutu – məhsul bir neçə
istehsalçıdan yığılır və bir neçə istehlakçıya çatdırılır.
Bu və ya digər marşrut variantlarının göstəricilər üzrə
sadə riyazi qiymətləndirmə metodları yalnız məhdud sayda təklif edilən
variantların müqayisə edilməsi üçün istifadə edilə bilər.Amma
istehsalçıların və istehlakçıların sayı artdıqca marşrutların sayı da kəskin
surətdə artaraq minlərlə ,on minlərlə və daha artıq olur.Buna görə də bu
məsələnin həlli üçün iqtisadi-riyazi modellərin qurulması metodundan
istifadə edilir və bunların da içində ən mükəmməl işlənib hazırlanmış
xətti proqramlaşmadır.Burada “xətti “ anlayışı dedikdə marşrut xətləri
üzrə nəqliyyatın hərəkəti deyil,səbəblər və nəticələr arasında birbaşa
proporsional asılılıq nəzərdə tutulur.Analitik həndəsə qanunlarına uyğun
olaraq bu,qrafiklərdə düz xəttlərlə,müstəvilərlə və ya hipermüstəvilərlə
əks etdirilir.
Ən ümumiləşdirilmiş şəkildə xətti proqramlaşma
çərçivəsində nəqliyyat vəzifələri aşağıdakı şəkildə formalaşır : müəyyən
miqdarda məhdud məhsul ehtiyatı olan m sayda istehsalçı və həmin
məhsul üçün n sayda istehlakçı var. stənilən istehsalçıdan istənilən