Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
148 
VERĠLƏNLƏRĠN ANALĠTĠK EMALI ÜÇÜN OLAP TEXNOLOGĠYASI ƏSASINDA 
EKOLOJĠ ĠNFORMASĠYA SĠSTEMĠNĠN YARADILMASI 
 
Musabəyli M.M. 
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası 
 
Operativ  analitik  emal  –  OLAP  (ing.  online  analytical  processing)  –  idarəedici  qərarların  qəbul 
edilməsini  dəstəkləmək  məqsədi  ilə  çoxölçülü  verilənlərin  yığılmasını,  saxlanmasını  və  analizini  yerinə 
yetirən texnologiyadır. Verilənlərin operativ analitik emalı sistemlərinin üzərində duran əsas məsələ VX-
də  yığılmış  informasiyaya  (verilənlərə)  kompleks  baxışı,  bu  verilənlərin  ümumiləşdirilməsi, 
aqreqatlaşdırılması, verilənlərin hiperkub təsvirini və çoxölçülü analizini təmin etməkdir.  Bu əməliyyat 
ya  xüsusi  çoxölçülü  VBİS-də  və  ya  relyasiya  texnologiyalar  çərçivəsində  yerinə  yetirilir.  İkinci  halda 
əvvəlcədən aqreqatlaşdırılmış verilənlər ulduzvari VB-da yığılır və ya informasiyanın aqreqatlaşdırılması 
relasiya  VB-nın  detal  verilənlərinin  skaneri  zamanı  baş  verir.  OLAP,  onlayn  rejimində  verilənlərin 
çoxölçülü, operativ, analitik emalı deməkdir. OLAP, ilkin verilənləri idarəedici qərarların qəbul edilməsi 
üçün istifadə olunan informasiyaya çevirir. 
OLAP  məhsulları  vasitəsilə  aparılan  analizin  ən  maraqlı  və  mürəkkəb  imkanlarından  biri 
proqnozlaşdırma  və  gizli  tendensiyaların  üzə  çıxarılmasıdır.  Proqnozlaşdırma  predmet  sahəsinin 
xüsusiyyətlərindən  asılı  olduğuna  görə,  bu  sahədə  universal  alqoritmlər  yoxdur.  Analitik  əlavələrin 
yaradılmasında  istifadə  olunan  müxtəlif  alətlərə  bir-neçə  alqoritm  daxildir  ki,  onlar  xətti,  eksponensial 
trend  və  movsüm  dəyişmələrindən  asılıdırlar.  Bir  çox  sistemlərdə  (Oracle  Express)  güclü  riyazi  aparat 
təklif  olunur  ki,  o  məlum  qanunlar  əsasında  öz  alqoritmlərini  qurur.  Proqnozun  dəqiqliyi  sistemin 
yaradıcısı tərəfindən real təyin olunur. Praktikada proqnozlaşma belə aparılır: İstifadəçi hesabatın yerinə 
yetirilməsinin  zaman  intervalını  göstərir.  Məlum  zaman  intervalına  görə  analiz  olunan  göstəricinin 
qiyməti cədvəl və ya dioqram şəklində işıqlanır. Menyuda göstərilən uyğun funksiyanı yerinə yetirməklə 
həmin  göstəricinin  qiyməti  gələcək  üçün  hesablanır.  OLAP-sistemin  digər  imkanı,  arzu  olunan  nəticəni 
əldə  etmək  üçün  ilkin  şərtlərin  təyin  edilməsidir.  Məsələn,  belə  bir  sorğu  verilir:  Satış  həcminin  15% 
artırılması üçün reklama çəkilən xərclər nə qədər olmalıdır? Digər ən çox yayılmış analitik sorğu növü 
"əgər…onda"  prinsipi  üzrə  aparılan  analizdir.  Bu  zaman  analitik  nəticələrin  ölçülərdən  asılılıqlarına 
baxmaq üçün göstəricilərin qiymət və ölçülərinin dəyişmək imkanı əldə edir. Müasir OLAP-sistemlər çox 
istifadəçi  rejimi  dəstəkləyirlər.  Bu  sistemlərin  işlədiyi  vaxt  ilkin  verilənlər  dəyişmirlər.  Verilənlərin 
dəyişdirilməsi  istifadəçinin  əlavəsində  baş  verir  ki,  real  halda  verilənləri  dəyişdirmək  üçün,  istifadəçi 
eksklüziv  hüquqa  malik  olmalıdır.  Bu  da  analitik  sistemin  arxitekturasından  və  onun  informasiya  ilə 
əlaqəsindən asılıdır. 
 
 
 
 
 
 
 
NEFT BORU XƏTTĠNĠN MARġURUTUNU SEÇMƏK ÜÇÜN  
KOMPÜTER TƏDQĠQATLARI 
 
Muradlı Z.M. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
            
Azərbaycanda  neft  hasilatı  və  nəqli  sahəsinin  inkişaf  etdirilməsi  üçün  innovativ  texnologiyaların 
tətbiq  edilməsi  vacib  elmi  məsələlərdən  biri  hesab  olunur.  Bu  strateji  sahədə  bir  çox  Avroasiya 
beynalxalq layihələrə  qoşulan  Azərbayan  tərəfi  müasir  dövrün tələblərinə cavab verən  yeni  informasiya 
texnologiyalarını,  kompüter  texnikasını  və  riyazi  modelləşdirmə  üsullarını  geniş  tətbiq  etməlidir.  Bu 
onunla  əlaqədardır  ki,  neftin  uzaq  məsafələrə  nəqlini  səmərəli  itkisiz  təmin  etmək  üçün  dəqiq  marşurut 
xəttlərinin regionun relyefinə uyğun seçilməsi və onun kompleks məsələləri çərçivəsində həlli vacibdir.    
Bu  mənada,  neftin  uzaq  məsafələrə  nəqlini  təmin  edən  dəqiq  marşurut  xəttinin  seçilməsi  üçün 
aşağıdakı elmi-tədqiqat məsələləri həll olunmalıdır:  

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
149 
1.  Neftin  nəql  marşurut  xəttinin  işlənməsi  üçün  kompleks  intellektual  avtomatlaşdırılmış 
layihələndirilmə sistemi yaradılmalıdır; 
2.  Kompleks  intellektual  avtomatlaşdırılmış  layihələndirilmə  sistemi  əsasında  neft  boru  xəttlərinin 
regionunun  təbii  metereoloji  və  geofiziki  göstəriciləri  təhlil  olunaraq,  uyğun  məlumat  bazası 
yaradılmalıdır; 
3. Regionun relyef quruluşuna əsasən seçilən neft boru xəttinin struktur təhlil modeli qurulmalıdır; 
4.   Seçilən neft boru xəttinin kinematik təhlil modeli işlənməlidir; 
5. Təklif olunan neft boru xəttinin konstruktor layihəsi yaradılmalıdır; 
6. Neft boru xəttinin marşurutuna əsasən işçi layihənin maketi işlənməlidir.  
Yuxarıda  qoyulan  elmi-tədqiqat  məsələlərinə  əsasən  ilkin  mərhələdə  kompleks  intellektual 
avtomatlaşdırılmış layihələndirilmə sisteminin quruluş sxemi təklif edilmişdir (şək. 1).  
 
Regionun 
meteoroloji
parametrlərinin 
təyini
Havan
Havan
ı
ı
n 
n 
temperaturu
temperaturu
Havan
Havan
ı
ı
n    
n    
r
r
ü
ü
tub
tub
ə
ə
tliyi
tliyi
G
G
ü
ü
n
n
əş
əş
in 
in 
i
i
şı
şı
qland
qland
ı
ı
rma 
rma 
intensivliyi
intensivliyi
K
K
ü
ü
l
l
ə
ə
yin s
yin s
ü
ü
r
r
ə
ə
ti 
ti 
v
v
ə
ə
istiqam
istiqam
ə
ə
ti
ti
Havan
Havan
ı
ı
n 
n 
t
t
ə
ə
zyiqi
zyiqi
Regionun 
geofiziki 
parametrlərinin 
təyini
Relyef 
Relyef 
qurulu
qurulu
ş
ş
u
u
Torpa
Torpa
ğı
ğı
n  
n  
n
n
ö
ö
v
v
ü
ü
Torpa
Torpa
ğı
ğı
n 
n 
su balans
su balans
ı
ı
İntellektual 
konstruktor
layihələndirmə
Neft boru xəttinin             
2-ölçülü təsviri
Neft boru xəttinin             
3-ölçülü təsviri
Maliyyə
hesabatı
Yığımın 
uçotu
Kadrlar 
uçotu
Texniki 
təchizat
Sistem və şəbəkə əməliyyatlarının 
proqram prosedurları
Neft boru xəttinin
animasiyası
Neft boru xəttinin 
kinematik sxemi
 
Şək. 1. 
 
Quruluşa  əsəsən metereoloji və geofiziki altsistemlərin proqram funksiyalarını təmin etmək üçün 
kompüter şəbəkə sistemində havanın metereoloji parametrlərini ölçən proqram vericisi ―The Authority in 
Expert  Weather‖,  relyefinin  quruluşunu  təyin  edən  proqram  təminatı  Intellicast  istifadə  olunur. 
Azərbaycanın  cənub  rayonunda  layihə  olunan  neft  boru  xəttinin  səmərəli  quruluş  xəttini  seçmək  və 
əsaslandırmaq  üçün  həmin  regionun  relyefinin  quruluşu,  əsas  ölçüləri,  torpağ  növü  və  meteoroloji 
xassələr təhlil edilir (cədvəl 1) və qərarın qəbulu kimi neft boru xəttinin diametral konstruksiya ölçüləri, 
borunun materialı, borunu saxlayan dayaqların konstruksiyaları, seçilən izolyasiya növü müəyyən edilir 
(şək. 2).  
                                                                                                                       
                                                                                                                                          Cədvəl 1.             
                            
 
 

---