79
Hərəkətlərin
qavranılmasını
formalaşdıran
kompleks
duyğularda, hərəki aparatın vəziyyəti haqqında siqnal verən üzvü
duyğuların xüsusi rolu vardır. Onlara əzələ və oynaqlardakı ağrı
duyğuları, həmçinin əzələlərin sərbəst və yüngüllük duyğuları
daxil edilir. Üzvü duyğuların əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar
işçi üzvün və bütün bədənin fiziki vəziyyətini əks etdirir, ümumi
əhval-ruhiyyəsinin əsasını təşkil edir ki, bu da idman
hərəkətlərinin səmərəli icrasına kömək edir.
Fiziki hərəkətlərin icrasında görmə və eşitmə duyğularının
böyük rolu vardır. Onlar əsasən, istiqamələndirici və tənzimedici
funksiyanı yerinə yetirir, idman hərəkətlərinin dərk edilməsinə
kömək edir. Əsas anları artırır, icranı qiymətləndirir, düzəlişlər
edir,
hərəkəti, fəaliyyəti idarə edir.
Fiziki hərəkətlərin icrasında qavrayışların da əhəmiyyəti
böyükdür. Hərəkət qavrayışı, idman fəaliyyətinin icrası, texniki
priyomların müxtəlif xüsusiyyətləri və xassələri, xarakteri,
forması ampilitudası, istiqaməti, səy müddəti, sürət və tezliyi,
bədən və onun ayrı-ayrı hissələrinin müxtəli vəziyyətidə inkişaf
edir.
Fiziki
hərəkətlərin
zaman qavrayışında hərəkətlərin
müddətliliyi, sürəti, ardıcıllığı, temp və ritm böyük əhəmiyyət
kəsb edir. Burada müxtəlif analizatorlar sistemi iştirak edir. Lakin
vaxtın dəqiq diferensiallığını ginestik və eşitmə duyğuları verə
bilir.
İ.M.Şeçenov onları “kiçik müddətlər üçün əla ölçülər” hesab
etmişdir. Bütün hərəki fəaliyyətlə ömrün uzanması ilə, tezliyi
ardıcıllığı, temp və ritm ilə xarakterizə edilir. İdmançının
müvəqqəti hərəki münasibətlərinin forması temp və ritmin
qavranılmasında ibarətdir.
Temp – qavrayışının əsasını əzələ-hərəkət duyğularını
ardıcıllıqla dəyişməsi təşkil edir. Burada hərəkətin fazalarının bir
birini əvəz etməsi baş verir. Fiziki hərəkətlərin mütəşəkkilliyi
onların quruluş, əlaqələri fəaliyyətin tempindən çox asılıdır. Ona
görə də hərəkətin optimal tempinə yiyələnmək, idmançıların
texniki hazırlığının vacib məsələlərindən biridir. Tempin,
81
İdmançıların texniki hazırlığında öyrənilən hərəkətlərin
şüurlu yadda saxlanmasının ciddi əhəmiyyəti vardır ki, bu da
hərəki hafizəsi qeyri-mümkündür.
Hərəki
təsəvvürlər
proqramlaşdırıcı,
məşqedici
və
tənzimləyici funksiyaları icra edir. Əgər birinci xüsusiyyət, yeni
hərəki fəaliyyətə yiyələnməkdə, idman texnikasının bərqərar
olduğu başlanğıc mərhələlərdə əsas hesab olunursa, ikinci və
üçüncü xüsusiyyətlər idman ustalığı mərhələsində, texnikanın
yiyələnməkdə ciddi əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, onlar hər hansı
bir idman növündə texnikanın əsasını təşkil edir.
İdmanda
hərəki
vərdişlərin
aşağıdakı
psixoloji
xüsusiyyətləri vardır.
1. Hər bir hərəki fəaliyyət bir sıra ünsürlərdən ibarətdir.
Məsələn: ağılıq qaldırmada, klassik hərəkətlərdə yerdən dizə
qədər dartma, dartaraq pəncələrə getmə, hoppanaraq ayaqları
yana ataraq çöməlmək, çöməlmədən qalxaraq, ağırlığın sinədən
düz qollar üzərinə yarım çöməlməklə qayçıvari üsulda ağırlığın
itələnməsi, fiksa edərək ağırlığı yerə qoymaq. Lakin
bu ünsürlərin
cəmi vərdişləri təyin etmir, əksinə hərəkətin tam olan xarakteri,
onun ünsürlərini şərtləndirir, onları başlıca vəzifəyə mürəkkəb
texniki fəaliyyətə tabe edir, bu vəzifənin həlli üçün onları
vasitələrə çevirir.
Təkmilləşmə. Hərəki fəaliyyətin bütün ünsürlərinin icrasında
yüksək təkmillilik hərəkətin dəqiqliyi vərdişlərin sabitliyi və
elastikliyi tələb olunur.
İdmançıların texniki hazırlığında əzələ-hərəkət duyğularının
inkişafı müşahidə edilir ki, bu da hərəki fəaliyyətin məkan,
zaman və güc komponentlərinə görə dəqiq əlaqələndirmənin
yaradılmasına imkan verir. Hərəki vərdişlərin yaranması
sahəsində fəaliyyət qənaətlə və səmərəli icra edilir.
Məşqlər prosesində hərəki vərdişlərin sabitliyi təmin olunur.
Onlara mane olan amillərisə aradan qalxır.
Vərdişlərin dəqiqliyi və sabitliyi ilə yanaşı onların
elastikliyidə formalaşır. İdmançı hərəkət icrasının müxtəlif