İslam memarlığı v
ə inşaat
15
inkişafı o zaman Təbriz, Naxçıvan, Gəncə, Şama-
xı, Beyləqan, Marağa kimi bir sıra şəhərlərin
çiçəklənməsinə səbəb oldu.
13-cü əsrin əvvəllərində yazılmış, müəllifi
bəlli olmayan “Əcaib əl-dünya” adlı əsərdə Naxçı-
vanın şəhərsalma quruluşu və durumu haqqında
maraqlı məlumat verilmişdir: “Naxçıvan Azərbay-
canda sıx əhalisi olan böyük şəhərdir, uca yerdə
salınmış və çox möhkəmləndirilmişdir. Çoxlu sa-
raylar, köşklər, məntəqəli eyvanlar tikmişlər, şəhər
yanında daşdan qala və qalanın içərisində mədrə-
sə, məscidlər yerləşir.
Qalada yaxşı bulaqlar var. Deyirlər
bundan abad şəhər yoxdur”.
Naxçıvani yazır: “Bağdad və Təbrizdən
sonra Naçıvan kimi gözəl şəhəri göz görməmiş,
qulaq eşitməmişdir”.
Ərəb coğrafiyaşünası və səyyahı Şəmsəd-
din Əbu Abdullah Məhəmməd Əl-Müqəddəsi
deyir: “Təbriz gözəlliklərinin intəhası yoxdur”.
Eyni zamanda bir müddət Şah İsmayıl Xə-
tainin sarayında yaşayıb, fəaliyyət göstərmiş İran
tarixçi-alimi Xandəmar (Xondamir) Qiyasəddin
Hümaməddin Əl-Hüseyn yazır: “Təbriz dünyanın
¼ hissəsinin məskunlaşdığı abad şəhərlərdən
biridir”.
Bağdad haqqında deyir: “Onun havası
başqa yerlərin havasından daha mülayim, suyu
daha şirin, torpağı daha bərəkətli, xəfif yel isə
daha nəsimdir”.
Ərdəbil barədə isə bunları deyir: “Münbit
torpaqlı, iqlimi sulu, xoş havalı şəhərdir. Orada
çoxlu çay
axır, amma buna baxmayaraq, ətrafda
meyvə ağacları yoxdur”.
Orta əsr müəlliflərindən Əbdül Rəşid əl-
Bakuvi Azərbaycanın bir çox şəhərlərinin iqlimini
müsbət qiymətləndirmişdir. O, Təbriz haqqında
belə yazır: “Sağlam iqlimi, münbit torpağı və suyu
şirin olan yerdir. Orada çoxlu çaylar axır və şəhər
bağlar içindədir”.
Görkəmli ərəb alimi, coğrafiyaşünas və
səyyahı Yaqut Əl-Həməvi isə Ərdəbil barədə belə
deyir: “Mən Ərdəbildə olanda gördüm ki, o, geniş
düzdə yerləşir. Üstündən və altından bol sulu bir
neçə çay axır. Bununla belə, orada əsla bir dənə
də olsun meyvə ağacı yoxdur – nə şəhərin
kənarında, nə də onun yerləşdiyi bütün düzdə”.
Bakı haqqında isə belə deyir: “Bakının ha-
vası yaxşı, suyu şirindir. Bu şəhərin xüsusiyyətlə-
rindən biri də odur ki, burada gecə və gündüz
külək əsir”.
Bakının ilk memarı olmuş Qasımbəy
Hacıbababəyovun (1811-74) şəhərin abadlaşma-
sında böyük rolu olmuşdur. Onun layihəsilə
müxtəlif relyefə malik olan və dağ dönümündə
pilləvari şəkildə salınmış Bakı Forştatı (Bayır
şəhər) planı hələ o dövrdə rus və Avropa
memarlarını heyrətdə qoymuşdur.
Eynilə təcrübi olaraq bu cür də Məhəmməd
Yusif Şirvani də öz fikrini söyləmişdir.
Rus memarı, professor Kim N. yazır:
“Bakının qala divarları və başqa abidələri misli
görünməmiş memarlıq nümunələridir. Sizin
əcdadlarınız öz ağlını, təfəkkürünü bu abidələrdə
əbədiləşdirib, elə bil ki, nəyə qadir olduqlarını
canlı nümayiş etdiriblər. Onlar hər daşın, hər
kərpicin üstündə elə məharətlə, elə ustalıqla
işləyiblər ki, baxanda heyran olmaya bilmirsən”.
O ki qaldı seçilən yerin səhiyyə-gigiyenik
təmizliyinə, Əbu İbrahim Cürcani (1045-1137)
Xarəzmin səhiyyə vəziyyətini tənqid edərək
yazırdi: “Havası ən sağlam, suyu ən şirin, iqlimi
və şəraiti əlverişli olmağına baxmayaraq, burada
eyni zamanda bir çox qeyri-əlverişli amillər də
mövcuddur. Şəhərin natəmizliyi və çirkli suyun
buxarlanması insanlara, heyvanata, məhsula
zərərli təsir göstərir”.
İbn Sina çirkli suyun zərəri haqqında
xəbərdarlıq edərək həmin suyu süzgəcdən
keçirməyi, daha yaxşısı, onu buxarlandırıb,
yenidən su halına salmağı məsləhət görmüşdü.
İndi isə ayrı-ayrı mənzillərin yerləşdirilməsi
və
layihələndirilməsi
qaydalarını nəzərdən
keçirək. Orta əsr mənbələrinə istinad edərək
yaşayış sahələri aşağıdakı üç şərtin tələblərinə
uyğun olmalıdır.
Əvvəla, binanı yüksək, açıq, günəşli və
küləkli yerdə tikmək yaxşıdır. Otaq yüksək
tavanlı, yəni hündür və geniş olmalıdır. Binada
çoxlu pəncərə (xüsusilə, onun şimal və şərq
hissəsində) lazımdır.
İkincisi, seçilən yer iqlim, ekoloji və
səhiyyə nöqteyi-nəzərindən müvafiq olmalıdır.
Nəhayət, şəhərə hava və günəş şüalarının
daxil olmasını təmin edəcək müvafiq planlaşdırma
verilməli, həmçinin şəhər lazımi qədər tibbi
obyektlərlə təmin edilməlidir. Təmizliyi və
gigiyenası diqqətdə saxlanılmalıdır.
Orta əsr Müsəlman Şərqində yaşayış
məntəqəsinin tikintisi əvvəlcədən hazırlanmış
plana əsasən aparılırdı. Bu halda onun əhalisinin
sağlamlığının qorunması məsələsi də nəzərə