211
Cəmiyyət Azərbaycan xalq ının ədəbi irsi və folklorunun öyrənilməsi
sahəsində böyük iĢ aparırdı. Qabaqcıl yazıçı, filo loq və bəstəkarlar bu iĢə cəlb
edilmiĢ,
C.Məmmədquluzadə,
Ə.Haqverdiyev,
A.Sübhanverdixanov,
Ü.Hacıbəyov, H.Zeynallı, S.Mümtaz, Y.V.Çəmənzəmin li, H.Əlizadə, A.Baq riy
və baĢqalarından ibarət xüsusi ko missiya təĢkil edilmiĢdi.
Cəmiyyət Moskva, Leninqrad və digər Ģəhərlərin görkəmli alimlərin i
mühazirə o xu maq üçün Bakıya dəvət edirdi. 1924-cü ildə görkəmli rus
ĢərqĢünası, akademik V. V. Bartold Bakı Universitetində türk-tatar xalq larının
tarixinə dair mühazirələr o xu muĢdu. O, Azərbaycan xalq ının mühüm tarix və
mədəniyyət qaymağı, Ģifahi xalq ədəbiyyatımızın zirvəsi olan "Kitabi -Dədə
Qorqud‖ dastanının bir h issəsini rus dilinə çevirmiĢdi.
1924-cü
ilin sentyabrında Cəmiyyət Ümu mĠttifaq əhəmiyyətli
Ümu mA zərbaycan diyarĢünaslıq qurultayı keçirdi
179
. Qurultayda SSRĠ MĠK-in
sədri N.Nərimanov, SSRĠ EA -nın elmi katibi S.F.Oldenburq çıxıĢ etmiĢdilər.
Qurultayda birinci dəfə Ümu mĠttifaq Türkolo ji qurultayın çağırılması haqqında
fikir söylən miĢdi. Quru ltay iĢində müttəfiq və mu xta r respublikala rın, Moskva və
Leninqrad ın alimləri iĢtira k et miĢ və otuzdan artıq məru zə o xu muĢdular
180
.
1925-c i
ildə Cəmiyyətin ikiilliyinin təntənəli qeyd edilməsi
mərasimində hökumət adından çıxıĢ edən Xalq Maarif Ko missarı Mustafa
Quliyev qeyd etmiĢdi ki, o, bu Cəmiyyətdə gələcək A zərbaycan Elmlər
Akademiyasmı görür
181
.
§ 4. ƏDƏBĠYYAT. ĠNCƏSƏNƏT
Ədəbiyyat. Sovet hakimiyyəti, ko mmun ist partiyası kütlələrin bədii
sərvətlərə yiyələnməsini özlərin in ideoloji fəaliyyətlərində məqsədyönlü baĢlıca
vəzifə kimi elan etmiĢdilər. "Ġncəsənət xalqa" Ģüarı nəzərdə tuturdu ki, incəsənət
xalqa məxsus olmalı, "sosialist ideologiyası" qanadı altında onun mənəvi
cəhətdən maariflən məsini, tərb iyələndirilməsini təmin etməlidir.
Azərbaycanda yeni bədii mədəniyyət quruculuğu yolların ın axtarıĢı
zaman ı zəngin milli ənənə və yeniliklərin münasibətindən meydana çıxan ciddi
problemlər kəskin mübahisə və müzakirələr törədird i. Ancaq mü zakirələr azad,
demokratik Ģəraitdə getmirdi, partiya təzy iqi altında hakim ideologiyaya tabe
ruhunda həll edilird i. Bununla belə, qədim hu manist köklə rə söykənən
Azərbaycan ədəbiyyat və incəsənətinin mütərəqqi cəhətləri ö zünə yol açır, xalq
da onlara yiyələn məyə cəhd göstərirdi. A zərbaycan mədəniyyətinin görkəmli,
dəyanətli xadimləri mürəkkəb ictimai-siyasi Ģəraitdə milli irsi qoruyub
saxlamağa çalıĢırd ılar.
212
Demokratik mövqelərdə dayanmıĢ bir çox yazıçılar ictimai-mədəni,
ədəbi tədbirlərdə iĢtirak edərək, respublikada qərarlaĢan yeni həyata
qoĢulurdular. S.S.A xundov, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, A.ġaiq,
Y.V.Çəmən zəminli, N.Və zirov, C.Cabbarlı, M.S.Ordubadi, Ə.Nəzmi, T.ġahbazi,
B.A.Talıblı və baĢqaları maarifçilik, human izm, tərəqqi ideyalarını təbliğ edərək,
gerilik və mövhumatçılığa qarĢı mübarizə aparır, qəzet və jurnallarda, maarif və
mədəniyyət orqanlarında çalıĢırd ılar. Bu illərdə S.S.A xundovun fəaliyyəti
xüsusilə fərq lənird i. 1920-ci ildə Qarabağda vilayət xalq təhsili Ģöbəsinə baĢçılıq
edən ədib 1921-ci ildə "Tənqid-təbliğ teatrı"nın səhnəsi üçün müsabiqəyə təqdim
olunmuĢ 32 əsər içərisində birinci yeri tutmuĢ "Laçın yuvası" pyesini
yazmıĢdı
182
. Pyesdə Yeni həyat uğrunda mübarizə təqdir edilirdi. 1921-1923-cü
illərdə S.S.A xundov "Taleyin təkəri", "Əməkdə xoĢbəxtlik", "Qaranlıqdan iĢığa",
"Ġki yol", "Məhəbbətin nəticələri", "ġərq d iplo mları", " Yeni məiĢət" səhnə
əsərlərin i qələmə almıĢdı
183
.
1921-c i ildə C.Mə mmədqulu zadə Təbrizdən Bakıya qayıtdı. Artıq 1922 -
ci ildə "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəĢri bərpa edildi. C.Məmmədquluzadə
1921-c i ildə "DanabaĢ kəndinin məktəbi" 1927-c i ildə isə "Dəli yığ ıncağı"
ko mediyasını yazdı.
Azərbaycan sovet ədəbiyyatı klassik rus və sovet ədəbiyyatının ideya -
bədii təsirin i azaltmağa cəhd göstərənlərə qarĢı kəskin mübarizə Ģəraitində
inkiĢaf edird i. Eyni zamanda Azərbaycan ədəbiyyatının qədim və zəngin irsini
inkar etmək meyilləri də mövcud idi. Yen i hakimiyyətin qanunlarını, sovet
həyatını qəbul etməyərək kənarda dayananlar, bəzən isə ona qarĢı düĢmən
əhvali-ruh iyyədə olanlar da az deyildi.
Azərbaycanda sovet ədəbiyyatının inkiĢafında bütün mədəni irsin
rolunu inkar eden "proletkultçuluq" mənfi rol oynadı
184
. ĠĢ o yerə çatmıĢdı ki,
Nizami və Sabirə abidə ucaldılmasın ı onlar "fəh lə iĢinə" xəyanət kimi
qiymətləndirird ilər.
Azərbaycanda "proletar mədəniyyəti" ziyanlı ideyaların ın yayılmasına
qarĢı daim çıxıĢ edən N.Nərimanov Azərbaycan ədəbiyyatının formalaĢ ması və
inkiĢafını böyük dövlətçilik fəaliyyətinin diqqət mərkəzində saxlayırd ı. O,
bəĢəriyyətin yaratdığı mədəniyyət abidələrin i, sivilizasiyanın nailiyyətlərini
yüksək qiymətləndirir və zəh mətkeĢ kütlələri yorulmadan ona yiyələnməyə
çağırırdı.
1922-c i il iyunun 15-də "Ba kinski raboçi" qəzet ində dərc olunan "Bir
neçə yoldaĢlara cavab" məqaləsində o, "proletar mədəniyyəti" ideoloqlarını ifĢa
edərək göstərirdi ki, əsil p roletar Ģairi Sabirin, xalq Ģairləri Vaq if və Zakirin bədii
irsi öyrənilməli və geniĢ xalq ın malı olmalıdır. N.Nərimanov həmin məqaləsində
yazırdı: "Türk uĢaqları təkcə PuĢkinin deyil, habelə ġekspir və ġillerin də