Gerçəklik elementinin (məsələn, masanın) vizual obra
zının gözlərimiz önündə canlanmasını, məhz dərketm ə nəti
cəsində beynimizdə yaranan birinci intellekt obrazı təm in
edir. Dərk olunmuş gerçəklik elementi haqqında informasiya
vermək ehtiyacı (S
2) nəticəsində sinktual dərketmə yolu ilə
həmin gerçəklik elementini əks etdirən dil struktur vahidi
(G
2) yaranır (məsələn, “masa” sözü).
İkinci sıra gerçəklik elementi mahiyyəti daşıyan dil
struktur vahidinin dərk olunması nəticəsində ikinci intellekt
obrazı (O;;) yaranır(F
2- ikinci fəaliyyət). Gözlərimiz önündə
dörd hərfdən ibarət olan “masa” sözünün vizual obrazının
canlanmasını, məhz dərketmə nəticəsində beynimizdə yara
nan ikinci intellekt obrazı təmin edir. Dörd ayaq üzərinə m üs
təvi formasına malik düz səthin bərkidilməsi yolu ilə yaranan
əşya (Gı - birici sıra və ya ilkin gerçəklik elementi) və onun
dörd hərfdən ibarət olan adı (G
2 - ikinci sıra gerçəklik ele
menti) və hər iki gerçəklik elementinə ekvivalent olan in
tellekt obrazı (Oı, O
2 - birinci və ikinci intellekt obrazı) eyni
bir intellekt kodunda (K) birləşərək (G /+ G2+ 0 ı+ 0 2=K) baş
beynimizdə mühafizə olunur. Göründüyü kimi, bu linqvo
psixoloji proses və fəaliyyətlərin məcmusu tam şəkildə D ~
Gı + Sı + O
1 + F 1 + S2 + G 2 + O 2 + F2 sxemi əsasında realla
şır. İlk baxışdan elə görünə bilər ki, ilkin gerçəklik elementi
nin və dil struktur vahidinin yaranması və dərk olunması pro
sesinin burada verilən şərhi bəzi cəhətləri ilə İ.M.Seçenov
tərəfindən irəli sürülən dərketmə prosesindən müəyyən qədər
fərqlənir və ilkin sxemə sığmır.
Nəzərə alsaq ki, burada (G/+G2)~G ; (S/+S2)=S; ( O r
0 2)= 0 ; (F
i
+F2)= F,
o
halda ilkin sxemin bizim tərəfimizdən
tamamlanmış variantının dərketməni bütünlüklə əks etdirdi
M ayıl В. ƏSGƏROV.Söz və formaların yaranma və m ənimsənilmə
___________________
mexanizminin linqvopsixoloji modeli
Q ıpçaq qru pu tü rk dillərinin leksikası, səhifə 46
yinin şahidi oluruq, yəni, G + S+ O + F -D (gerçəklik + stimul
+ obraz + fəa liyyət = dərketmə). Əgər Gı+G2+Oı+02= К ol
duğunu da nəzərə alsaq, o halda görərik ki, ilkin sxem belə,
istənilən dərketmə prosesinin şərhi baxımından özünü doğru
ldur və buradakı yeganə fərq dərketmənin intellekt obrazları
ilə deyil, intellekt kodları ilə reallaşmasıdır:
S+K+F=D (stimul + kod + fəaliyyət = dərketmə).
Yuxanda qeyd etdiyimiz kimi, istənilən dərketmə pro
sesinin ikinci yarımaktı qəbul edilmiş intellekt obrazının və
ya kodunun yenidən aktiv yaddaşa gətirilməsi və ondan isti
fadədir.
Gerçəklik elementlərinə hansı adm verilməsindən asılı
olmayaraq, istənilən halda nəzərə almaq lazımdır ki, gerçək
lik elementinə verilən ad, dildə həmin gerçəklik elementinə
ekvivalent olan dil struktur vahididir və ya başqa sözlə desək,
gerçəklik elementinin dil güzgüsündəki əksidir.Verilən adm
məhz nə olmasına baxmayaraq, yetər ki, həmin ad eyni dil
daşıyıcıları tərəfindən eyni tərzdə dərk olunsun və ya mənim
sənilsin. Çünki L.V.Şerbanın qeyd etdiyi kimi, dil sisteminin
vahidliyi, eyni məzmunla bağlı bənzər reaksiyaların yaran
masını şərtləndirir1. Haqqında danışılan qaba ad verildikdən
sonra həmin qabın funksiyalarını da əlavə etməklə bu qabı
potensial alıcılarına tanıtmaq, yəni, onu reklam etmək müm
kündür.
L.V.Şerba danışıq və anlama proseslərinin məcmusunu
“nitq fəaliyyəti” adlandırır və onu dil təzahürlərinin birinci
aspekti hesab edir... Bəlli bir dövr ərzində bu və ya digər icti
mai qrupun danışma və anlama aktlarının məcmusu əsasında
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-miiqayisəli leksikoloşiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012
1 Ş erb a L .V .
Языковая система и речевая деятельность. Ленинград. Наука,
1974, с. 2
8
.
__________________= = = = = = = = = _ _ :
Q ıpçaq qru pu tiirk dillərinin leksikası, səh ifə 4 7
dillərin lüğətinin və qrammatikalarının yaradıldığım qeyd
edən L.V.Şerba bunu dil sistemi adlandırır və dil təzahürləri
nin ikinci aspekti hesab edir. O, göstərir ki, düzgün tərtib
olunmuş lüğət və qrammatika aid olduğu dildəki bilgiləri tam
şəkildə və bütün dolğunluğu ilə əks etdirməlidir1.
Bu və ya digər gerçəklik elementinə verilən ad gerçək
lik elementinin dərketmə güzgüsündəki obrazının dil güzgü-
sündəki əksi olmaqla yanaşı, eyni zamanda dilin maddi hissə
sini təşkil edən struktur vahidlərindən biri, başqa sözlə desək,
hərf və ya səslərdən ibarət materiya forması (məsələn, “süz-
gdc” sözü 6 hərf və ya səsdən ibarət olduğu kimi), yəni,
gerçəklik elementidir. Bu səbəbdən gerçəklik elementi olan
söz (söz forması və ya qəlibi) yenidən vizual-vokal dərketmə
yolu ilə ikinci intellekt obrazına çevrilir. Beləliklə, obyektiv
aləmdə mövcud olan eyni bir gerçəklik elementinin beyni
mizdə iki intellekt obrazı yaranmış olur. Bunlardan birincisi
gerçəklik elementinin özünə ekvivalent olan birinci intellekt
obrazı, ikincisi isə, həmin birinci intellekt obrazı haqqında
məlumat vermək məqsədi ilə yaradılmış dil struktur vahidi
şəklində mövcud olan gerçəklik elementinin dərk olunması
nəticəsində yaranan və dil struktur vahidinə ekvivalent olan
ikinci intellekt obrazıdır. Hər iki intellekt obrazı həmişə eyni
bir intellekt kodunda olur və onlardan birinin xatırlanması
avtomatik olaraq digər intellekt obrazını da aktiv yaddaşa gə
tirir. Bəzən ayrı-ayrılıqda bu obrazlardan birinin aktiv yad
daşda tam şəkildə xatırlanmasına baxmayaraq, digər obrazın
xatırlanmasında gecikmələr olur.
Keçirdiyimiz eksperiment və sınaq təcrübələri belə de
M a y ıl В.
ƏSÜƏROV.Söz və formaların yaranma və mənimsənilmə
mexanizminin linqvopsixoloji m odeli
___
1 Şerba L.V. Языковая система и речевая деятельность. Ленинград. Наука, 1974,
с. 25.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 48
məyə əsas verir ki, adətən gerçəklik elementinə ekvivalent
olan intellekt obrazının tam şəkildə xatırlanmasına baxmaya
raq, onun dil struktur vahidinə ekvivalent olan intellekt obra
zının xatırlanması prosesindəki gecikmələr ana dilindəki yeni
sözlər və ya terminlərlə bağlı olur. Belə hallarda biz “Dilimin
ucundadır, bu dəqiqə deyəcəyəm ... bircə dəqiqə” deyərək hə
min dil struktur vahidinin şifahi və ya yazılı obrazını xatırla
mağa çalışırıq.
Dil struktur vahidinə ekvivalent olan intellekt obrazının
tam şəkildə xatırlanmasına baxmayaraq, onun gerçəklik ele
mentinə ekvivalent olan intellekt obrazının xatırlanması pro
sesindəki gecikmələr, əsasən, xarici dillərin öyrənilməsi ilə
bağlı müşahidə olunur.
Belə hallarda biz dəqiqliklə xatırladığımız həmin əcnəbi
sözü dəfələrlə təkrarlayır və onunla bağlı olan gerçəklik ele
mentini, onun birinci intellekt obrazım və ya bu obrazın ana
dilimizdəki söz qarşılığını, yaxud da bu sözə ekvivalent olan
ikinci intellekt obrazını xatırlamağa çalışırıq.
§ 1. Leksik formalar
Dil struktur vahidi olaraq formaların üç əsas növü möv
cuddur: l)leksik formalar, 2)leksik-qrammatik formalar,
3)qrammatik formalar.
Dil struktur vahidlərinin birinci növünə aid olan leksik
formaların özünün də üç tipi mövcuddur: l)ilkin variantda
müəyyən leksik məna ifadə edən (kök) formalar, 2)yeni lek
sik məna yaratmaq məqsədilə konkret leksik şəkilçilərlə işlə
nən söz qəlibləri (kök/əsas+konkret leksik şəkilçi), 3)müx-
təlif leksik, qrammatik, leksik-qrammatik formaların birləş
məsindən yaranan mürəkkəb formalar.
Leksik form aların birinci tipi. Bu tədqiqat çərçivəsində
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun türk tülləri şöbəsi
Tilrk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 49
Dostları ilə paylaş: |